Manastir Beška, pogled sa sjeveroistoka, XIV–XV v.
Beška, manastir na Skadarskom jezeru, arhitektura, anonim (XIV v. i 1439). Manastir poznat pod imenom Beška (Gorica, Brezovica) podignut je na istoimenom ostrvu Skadarskog jezera. Osnivačem manastirskog kompleksa smatra se Đurađ II Stracimirović Balšić, a vrijeme izgradnje vezuje se za period tokom posljednje dvije decenije XIV v. Patronalna crkva posvećena Sv. Đorđu – imenjaku ktitora – predstavlja trikonhalnu građevinu sa pripratom, koje su ozidane istovremeno. Zidanje je obavljeno grubo tesanim kamenom dosta proizvoljnog sloga uz izuzetak glavne fasade, koja je mnogo kvalitetnije izrađena. Na njoj je visoki zvonik tipa „preslice” sa tri otvora. Ispred glavne fasade, sudeći po otvorima za postavljanje greda, postojao je otvoreni trijem od koga su se sačuvali fragmenti starog kamenog pločnika. U unutrašnjosti crkve uočava se podužni svod direktno oslonjen na vijenac zida. U postupku zasvođavanja prostora priprate primijenjen je model gotičkog rebrastog svoda sa rebrima oslonjenim na ugaone konzole, a dodatno ojačanje čine i dva prislonjena luka koja izrastaju iz ugaonih pilastara. Okrugla kupola beške patronalne crkve počiva dijelom na pilastrima, a uočljivo je i nisko kvadratno postolje. Druga manastirska crkva, posvećena Sv. Bogorodici, sazidana je 1439. po nalogu Jelene, supruge tada počivšeg Đurađa II, koja joj je odredila funkciju nadgrobnog hrama. U crkvi jednobrodne osnove, sa dva bočna paraklisa, pomoću para pilastara unutrašnji prostor je podijeljen u dva traveja. Zidana od dobro tesanog kamena, Jelenina zadužbina je zasvedena podužnim, blago prelomljenim gotičkim svodom. Posebna pažnja posvećena je konceptu glavne, zapadne fasade sa jednodjelnim zvonikom tipa „preslice”. Pored okruglog medaljona sa krstom, javljaju se i tri linete u kojima su nekada postojale freske – moguće Bogorodice, Hrista i Sv. Jovana Preteče iz scene Deizis. Oba beška hrama su posjedovala fresko-dekoraciju, koja je u prošlosti uništena.
Literatura: R. Vujičić, Srednjovjekovna arhitektura i slikarstvo Crne Gore, Podgorica, 2007; T. Pejović, A. Čilikov, Pravoslavni manastiri u Crnoj Gori, Podgorica, 2012; Č. Marković, „Arhitektura Balšića”, Zbornik ’Balšići’, Cetinje – Podgorica, 2012; A. Čilikov, Crkve i manastiri basena Skadarskog jezera, Podgorica, 2012.
A. Čilikov