Palate u Boki Kotorskoj. Na prostoru Boke Kotorske, palate kao reprezentativne zgrade grade se u periodu od srednjeg do početka XIX v., dok se u XVII i XVIII v. razvija karakterističan tip bokeljske barokne palate. Još u antičkom periodu, u Risnu nastaju prve reprezentativne građevine tipa villa urbana. U Kotoru se od perioda srednjeg vijeka, uz najjednostavnije tradicionalne i građanske kuće, podižu i ansambli i palate plemićkih porodica. To su reprezentativne stambene zgrade predstavnika višeg staleža, koje se razlikuju od građanske kuće po opštoj koncepciji i karakterišu ih stilska cjelovitost, razvijenost plana, bogatstvo arhitektonske obrade i kvalitet gradnje, nastali kao rezultat potreba i mogućnosti vlasnika. Palata, u pogledu organizacije prostora, predstavlja proširen tip građanske kuće, sa većim brojem prostorija za reprezentaciju, kao i za individualno stanovanje. Na osnovu sačuvanih arhivskih dokumenata, notarskih knjiga iz XIV v., dolazi se do podataka da su se već početkom tog vijeka u Kotoru gradile kuće čiju raskoš potvrđuje i veliki broj otvora, uključujući i balkonate (balconate) – široke, višedjelne otvore, bifore i trifore, sa niskim parapetom. Balkonate se navode još u dokumentu, iz 1326, o gradnji kuće Marina Mekše, gradskog sudije. Ugovor iz 1335. između Miha Buće, kotorskog plemića i diplomate, i klesara Marka Gugela iz Dubrovnika, govori o izradi više balkonata i drugih otvora od kamena iz Korčule. Ovi podaci ukazuju da je u pitanju bila raskošna i velika palata od koje je moguće ostala sačuvana samo reljefno obrađena luneta portala sa grbom porodice Buća, koja je bila ugrađena u prizemlju zgrade pored današnje Palate Buća. U Kotoru, koji karakteriše zbijena urbana strukura koju formiraju blokovi sa povezanim stambenim jedinicama okruženi ulicama, palate zauzimaju istaknute lokacije – na trgovima, pored značajnih crkava ili duž glavnih ulica. Dominantne položaje u centralnoj zoni Kotora zauzimali su ansambli najstarijih i najuticajnih plemićkih porodica. U nekim slučajevima palate su dio blokova koji su razvijeni oko unutrašnjeg otvorenog dvorišta sa terasama i stepeništima. Takvi su primjeri palata Bizanti i Pima (→ Palata Pima, Kotor). Palate u Kotoru nastajale su često transformacijama, dogradnjama i povezivanjem postojećih starijih zgrada u ansambl jedne familije. Iako se javljaju još od XIV v., mnoge srednjovjekovne cjeline su uništene brojnim zemljotresima, posebno u drugoj polovini XVI i XVII v., pregrađene ili zamijenjene kasnijim sklopovima. Međutim, na mnogim palatama ti stariji slojevi su uklopljeni u okviru kasnijih dogradnji. Na Palati Buća sačuvani su djelovi fasade koji bi se mogli pripisati romanici XIII v., i tragovi portala romano-gotici XIV v., dok je palata kasnije pretrpjela brojne pregradnje. Portal iz druge polovine XV v. sa grbom porodice Bizanti, koji se danas nalazi ugrađen u → Palatu Beskuća, jedan je od najznačajnijih elemenata gotičko-renesansnog stila. Na Palati Pima najstariji, srednjovjekovni dio, koji može poticati iz XIV v., uklopljen je u cjelinu koja reprezentuje renesansno-barokno razdoblje XVI–XVII v. I → Palata Drago sastoji se iz dva dijela – starijeg krila, koje ima odlike zrelog gotičkog stila XIV–XV v., i novijeg pregrađenog u renesansno-baroknom stilu. Na pojedinim palatama, iako ne brojnim, vidljive su renesansne karakteristike, kao npr. na elementima drugostepene plastike kuće plemićke porodice Grubonja, nastale u XVI v. Na većini palata u Kotoru, kao i u ostalim naseljima Boke, preovladava barokni stil. Mnoge od njih dobijaju konačni oblik ili nastaju tokom XVII i XVIII v., naročito nakon velikog zemljotresa 1667. → Palata Grgurina, sa kraja XVII ili početka XVIII v., ima sačuvano cjelovito arhitektonsko rješenje u stilu zrelog baroka. U XVIII v. nastaju i palate Vrakijen i Lombardić. Od srednjeg vijeka grade se i ljetnjikovci na imanjima kotorskih plemićkih porodica, u kotorskom i u tivatskom dijelu zaliva. Jedan od najstarijih sačuvanih primjera je → Kuća „Tri sestre” (Tre sorelle) na Prčanju, ljetnjikovac kotorske porodice Buća vjerovatno iz XV v. U tivatskom dijelu zaliva grade se i utvrđeni ljetnjikovci sa odbrambenim kulama. Među njima se ističe kompleks Buća–Luković u Tivtu, koji čine kula, stambena zgrada, porodična kapela posvećena Sv. Mihailu i ostaci vrtne arhitekture. Na kompleksu se razlikuje više faza gradnje, a najstarija je kula koja je dograđena 1548. Kompleks Bizanti u Župi bio je renesansni ljetnjikovac ove kotorske plemićke porodice. U Račici na imanju iste porodice nastala je kuća gotičko-renesansnih karakteristika, koja je kasnije prešla u vlasništvo porodice Verona sa Prčanja. U blizini poluostrva Prevlaka su i utvrđeni stambeni kompleksi Dančulovina i Grgurevina. Stambene cjeline koje se razvijaju oko odbrambenih kula, i koje se dogradnjama formiraju u palate, nalazimo u Perastu, kao što su → Palata Zmajević, koja konačni oblik dobija u XVII v. i → Palata Visković, sa fazama od XV do XIX v. i kulom iz XVI v. U XVII i XVIII v. razvija se karakterističan tip bokeljske barokne palate ili palaca (ital. palazzo), prije svega u obalnim naseljima Perast, Prčanj, Dobrota, koja u tom periodu stiču statuse pomorskih naselja, ali i u Kotoru u kome se palate grade ili češće dograđuju na ostacima prethodnih. Tipična organizacija prostora u bokeljskoj palati je uprošćena. Nastala je po ugledu na organizaciju tradicionalne građanske kuće, sa većim brojem prostorija za reprezentaciju. Palate imaju izdužene pravougaone osnove, sa tri ili četiri etaže. U prizemlju je konoba koja je isključivo služila privrednim potrebama. Prvi i drugi sprat su imali centralni salon sa po dvije sobe bočno, po venecijanskom uzoru „četiri sobe i salon” (ital. quatrro stanze un’ salon). Prvi sprat je služio reprezentaciji, sa prostorijama koje su se otvarale u specijalnim prilikama, a drugi užem domaćinstvu, gdje je salon preuzimao funkciju trpezarije. Na posljednjem spratu, u dijelu potkrovlja, bila je smještena, pored ostalih pomoćnih prostorija, prostrana kuhinja. U obalnim naseljima ispred palata nalazi se prostrano dvorište, ograđeno negdje, kao u slučaju dobrotskih palata, visokim kamenim zidom. Na obali se nalazi pristanište sa pontom i mandraćem, koji čine sastavni dio kompleksa. Iza palata, prema padinama brda, pružao se vrt, obradivo imanje na terasastim docima. Često se ispred palate, a u sklopu dvorišta, mogu naći i manje kuće koje su pripadale kompleksu iste porodice, a imale su funkciju pomoćnih objekata. Nastale pod uticajima palata u Italiji, prevashodno Veneciji, barokne stilske karakteristike na palatama u Boki vidljive su u: raščlanjenosti fasade; naglašavanju središnje osovine s portalom; centralno postavljenim balkonima i belvederom; pojavi dugih balkona s kamenom ogradom; raskošnijoj i bogatijoj plastičnoj ornamentici. U XVIII v. formira se u Boki i specifičan tip baroknih palata sa suženom posljednjom etažom – vidionicom, „viđenicom” ili belvederom (ital. belvedere). Belveder se može javiti sa klasično završenom linijom krova, sa bočno dozidanim baroknim volutama ili sa barokno savijenom linijom krova. Razvoj ovog tipa barokne palate sa belvederom u Boki može se pratiti počev od „Kokotove kule” (→ Dobrota, Palata Dabinović – „Kokotova kula”), podignute krajem XVII ili početkom XVIII v., pa do Palate Milošević („Veliki palac”) u Dobroti, nastale u prvoj četvrtini XIX v. Starije palate imaju tri etaže i manjih su gabarita, tokom XVIII v. uočljiva je tendencija ka sve monumentalnijim objektima. Palate sa uglavnom četiri etaže dobijaju mnogo veći gabarit i volumen, a povlačeći se od obale i izdižući nivo prizemlja iznad kote mora, još više dobijaju na monumentalnosti. Izraziti primjeri u Dobroti su palate Tripković (→ Dobrota, Palata Tripković), Milošević, Ivanović (→ Dobrota, palate bratstva Ivanović) i Radoničić (→ Dobrota, palate bratstva Radoničić) ili palate Bronza (→ Perast, Palata Bronza), Smekja (→ Perast, Palata Smekja), Mazarović i Balović u Perastu, kao i Verona (→ Prčanj, Palata Verona) i Beskuća na Prčanju. Čak i na palatama koje su nastajale dogradnjama, središnja osa u vidu belvedera ili vidionice je naglašena, kao na palatama Kamenarović i „Krivi palac” u Dobroti. Krajem XVII v., u periodu nakon oslobađanja sjeverozapadnog dijela zaliva od Osmanlija 1687, nastaju i reprezentativne kuće i palate u tom dijelu zaliva. Palata Ivelić u Risnu sagrađena je u XVIII v. U Herceg Novom je krajem XVII v., preuređenjem kuće osmanskog dizdara, nastala palata Ivana Burovića „Burovina”, srušena nakon zemljotresa 1979. Tokom XVIII v. građene su zadužbina Mirka Komnenovića i kuća Milašinovića u Herceg Novom, kao i Palata Zmajević–Burović–Zloković u Bijeloj, koja je srušena. Na palatama se uvijek upotrebljavao najkvalitetniji materijal. Sve kuće i palate u Boki zidane su od kamena, krečnjaka iz lokalnih kamenoloma, dok su svi elementi drugostepene plastike: okviri („pragovi”) vrata i prozora, konzole i balusteri balkona, spoljna stepeništa i njihove ograde itd., izrađivani od kamena koji je morskim putem dovožen iz kamenoloma sa Korčule ili ostrva Vrnika kraj Korčule u Hrvatskoj. Ovaj kamen u Boki je poznat kao korčulanski kamen – „korčulanac”. Prema arhivskim podacima, korčulanski kamen se u Kotoru koristi još u prvoj polovini XIV v. Marko Gogo, kamenar iz Dubrovnika, 1335. diže kuću prezbiteru Luki Bene, a od korčulanskog kamena su: balkonate, prozori na luk i fasade od klesanog kamena. U doba mletačke vladavine razvijena plovidba na Jadranu omogućila je da se dopremaju i već obrađeni gotovi elementi, kao što su pragovi, vijenci, konzole kao i fasadni klesani kamen. Zidovi su se obično izrađivali od lokalnog kamena i, kada je zahtijevana bolja i ljepša struktura zida, korišćen je obično kamen iz Strpa. U izuzetnim slučajevima i za zidove se koristio „korčulanac”, prvenstveno za obradu glavne fasade, što je predstavljalo vrhunac arhitektonske ljepote neke zgrade toga vremena, kao i izraz bogatstva njenog vlasnika. Takav su primjer palate Grgurina u Kotoru, Smekja u Perastu, Tripković u Dobroti, Beskuća na Prčanju i dr. Dok se za neke od najznačajnijijh sakralnih baroknih cjelina u Boki Kotorskoj zna da su ih projektovale arhitekte, iz Venecije ili obližnjih centara Dalmacije, za samo manji broj palata se zna ili može pretpostaviti da su ih projektovale arhitekte. → Palata Bujović u Perastu je jedina palata za koju se pouzdano zna da je projektovana od strane arhitekte → Đovanija Batiste Fonte (Ion. Bap. Fonta, tj. Giovanni Fonta) iz Venecije, o čemu svjedoči natpis na fasadi palate (ION.BAP.FONTA P.M. OPVS) iz 1694. U „Kokotovoj kuli” u Dobroti, prema tradiciji vlasnika, čuvao se drveni model – maketa. Imajući u vidu da je postojala praksa da arhitekte ponude maketu naručiocu, može se pretpostaviti da je projekat za ovu palatu postojao. Takođe, za još neke palate u Boki postoje pretpostavke da su ih projektovale arhitekte, kao što su palate Pima i Grgurina u Kotoru, Smekja u Perastu, Dabinović i Tripković u Dobroti, ili Beskuća i Verona na Prčanju. Enterijeri palata, posebno reprezentativne prostorije i saloni, bili su dekorisani u skladu sa stilskim karakteristikama perioda u kojem su nastali. Nažalost, veliki broj autentičnih enterijera je izgubljen u pregradnjama i sanacijama. U → Palati Drago u Kotoru sačuvani su fragmenti zidnog slikarstva u prostoriji na prvom spratu. U → Palati Zmajević u Perastu sačuvani su segmenti dekoracije svečane dvorane, kućnog oltara i lođe, koje je oslikao → Tripo Kokolja krajem XVII v. U → Palati Visković u Perastu očuvani su u segmentima oslikani salon i lođa, sa naknadnim intervencijama. Primjeri karakteristične barokne malterne dekoracije u salonima sačuvani su u djelovima u Palati Mazarović u Perastu, iz sredine XVIII v., a bili su i u Palati Tripković prije sanacije. Sačuvano je i više slojeva dekoracije salona Palate Šestokrilović u Perastu, građene 1691. sa naknadnim transformacijama, vjerovatno u XIX v. Palata Vrakijen u Kotoru, iz druge polovine XVIII v., jedna je od rijetkih koja ima kompletno sačuvan enterijer sa, između ostalog, zidnim slikarstvom u stepenišnom holu i mozaičkim podom sa predstavom Tri gracije u salonu na prvom spratu. Oslikani salon sačuvan je i u Palati Radoničić–Milošević u Dobroti. U Palati Florio–Luković na Prčanju, građenoj početkom XVIII v., na prvom spratu se nalazio bogato obrađen salon sa početka XIX v., u ampir stilu. Glavni salon u Palati Brajković–Martinović u Perastu dekorisan je u stilu Napoleona III sa kraja XIX v. i jedan je od rijetkih koji je u cjelini sačuvan.