Spoljna politika Crne Gore u srednjem vijeku. Prvi srednjovjekovni spoljnopolitički kontakti stanovništva koje je naseljavalo prostor današnje Crne Gore odnose se na njegove veze sa vizantijskom državom. Pisani trag o tome ostavio je vizantijski car Konstantin Porfirogenit u spisu De administrando imperio iz prve polovine X vijeka. U 35. poglavlju tog spisa, slovenska plemena na teritoriji današnje Crne Gore Porfirogenit naziva Dukljanima, jer naseljavaju oblast Duklje, koja je dobila ime po gradu Duklji (Diokleja), a koju je utemeljio car Dioklecijan. Intenzivnije veze slovenskih plemena u Duklji uspostavljaju se u VIII vijeku, kada Vizantija, u pokušajima da proširi svoju vlast na ove prostore, najznačajnijim predstavnicima lokalnog stanovništva dodjeljuje nasljedne titule kneževa (arhonta). Prvi materijalni izvor koji potvrđuje postojanje nove državne organizacije na prostoru Crne Gore je olovni pečat dukljanskog kneza Petra iz IX vijeka. Već od kraja X vijeka mogu se pratiti, na osnovu istorijskih izvora, politički život dukljanske države i njeni odnosi sa Vizantijom. Vojni i politički sukob između Vizantije i makedonskog cara Samuila, koji je trajao od 991. do 1014, otvorio je prostor za nove spoljnopolitičke kontakte Duklje. U trenutku kada je Samuilo pokrenuo veliki ustanak protiv Vizantije, Dukljom je vladao knez → Vladimir Dukljanski. Suočen sa opasnošću od cara Samuila, koji je ugrožavao njegove posjede, knez Vladimir se obratio za pomoć vizantijskom caru Vasiliju II. Taj poziv je ostao bez odgovora, pa je Vladimir završio u zatočeništvu kod Samuila. Kasnije se kao Samuilov zet vratio na vlast u Duklji i upravljao zemljom do 1016. godine. Vizantijska vlast na prostoru Duklje obnovljena je 1018. godine. Nema autentičnih podataka o prvim namjesnicima Duklje nakon obnavljanja vizantijske vlasti. Prvi vizantijski namjesnik Duklje koji se pojavljuje u istorijskim izvorima je knez → Vojislav, rodonačelnik dinastije Vojislavljevića, koji bi po nekim tumačenjima mogao biti brat od strica kneza Vladimira. Knez Vojislav je prvi dukljanski vladar koji se usprotivio vlasti Vizantije i podigao dva velika ustanka. Istorijski izvori ukazuju da su poreske obaveze koje je Vizantija nametala Duklji, ali i epizoda u kojoj Vojislav nije želio da vrati novac iz jedne vizantijske lađe koja se nasukala na morskoj obali, bili razlozi zbog kojih je Vizantija pokrenula vojnu ekspediciju protiv Duklje. Vizantija je nakon prvog ustanka 1035. ugušila otpor i odvela kneza Vojislava u zarobljeništvo, ali se on vratio iz Konstantinopolja, organizovao novi ustanak i nakon velike vojničke pobjede nad Vizantijom kod Tuđemila, u oktobru 1042, odbranio nezavisnost Duklje. Vizantija je postepeno počela da prihvata nezavisnost dukljanskih kneževa i svoju vlast nad ovim prostorom samo je simbolički održavala. Već naredni dukljanski vladar → Mihailo Vojislavljević (1050/53 – oko 1082) u izvorima se tituliše vizantijskim vojnim zvanjem protostratora, uz objašnjenje da je on prijatelj i saveznik Carstva. Vjerska šizma koja se dogodila 1054. aktuelizovala je pitanje crkve, što je dovelo do uspostavljanja prvih veza Duklje i rimskog pape. U tim kontaktima, knez, kasnije kralj, Mihailo je od Rima pokušavao da crkveno sjedište u Baru podigne na nivo nadbiskupije i na taj način obezbijedi vjersku autonomiju za episkopije u okolini Skadarskog jezera, ali i za druga crkvena sjedišta u Duklji, koja su bila pod kontrolom Splitske nadbiskupije, a kasnije i nadbiskupije u Dubrovniku, formirane u XI vijeku. Uporedo sa tim, tekao je i proces dobijanja kraljevske titule za njega i njegove nasljednike. Mihailo Vojislavljević je uspio da ostvari oba cilja. Prvo je papskom bulom iz 1067. dobio samostalnost Dukljanko-barske nadbiskupije (Archiepiscopo Diocliensis Antibarensis Ecclasiae), sa sjedištem u Baru, koja je dobila jurisdikciju nad: Dukljanskom, Kotorskom, Svačkom, Baleškom, Skadarskom, Drivastskom, Pilotskom, Srpskom, Bosanskom i Trebinjskom crkvom/biskupijom. Nešto kasnije, u januaru 1078, papa Grgur VII obraća se Mihailu kao kralju Slovena (Michaeli Sclavorum regi), što ukazuje da je rimski papa već ranije pozitivno odgovorio na Mihailovu molbu da mu dâ „krunu i zastavu”, simbole kraljevske vlasti. Sve to potvrđuje i papska bula iz januara 1089, u kojoj se papa Kliment III obraća barskom biskupu Petru, ali spominje i kraljevsku titulu Mihailovog nasljednika → Bodina Vojislavljevića, koga tituliše kao veleslavnog kralja Slovena (regis Bodini gloriosissimi). Dukljanski kralj Mihailo pokušao je da uspostavi bliže političke odnose i sa Normanskom kraljevinom, koja je kontrolisala prostor Južne Italije. Neposredno pred smrt, kralj Mihailo je ugovorio ženidbu sina Bodina Jakvintom, ćerkom uglednog patricija iz Barija. Ovaj politički brak, sklopljen u aprilu 1081, nije bio od velike koristi Dukljanskom kraljevstvu, pošto su Normani samo nekoliko mjeseci kasnije počeli osvajanja na jadranskoj obali. Među njihovim prvim vojničkim ciljevima bila je Dračka tema, koju je kontrolisala Vizantija. Kralj Bodin je u oktobru 1081. bio u okolini Drača, spreman da pomogne Vizantiji, ali se ubrzo povukao, pa su Normani pod vođstvom Roberta Gviskarda osvojili prostor oko Drača, čime su postali prvi susjedi dukljanske kraljevine. Iako je vizantijski car Aleksije I Komnin i kasnije tokom rata sa Normanima (1082–1085) tražio pomoć Duklje, kralj Bodin uspio je da izbjegne vojno angažovanje tokom ovog sukoba. Bodin je odmah nakon smrti normanskog vođe Roberta Gviskarda (1085) osvojio Drač, ali je Vizantija ubrzo povratila kontrolu nad ovim prostorom. Iz ovog perioda zanimljiv je i podatak o susretu kralja Bodina i vođe Prvog krstaškog rata, 1096. u Skadru. Krstaši su na putu do Jerusalima, vjerovatno početkom 1096, oko 40 dana putovali zemljom Slovena. Biskup Vilijem Tirski, koji je ostavio najznačajniji istorijski zapis o Prvom krstaškom ratu, opisuje susret kralja Bodina i krstaških vođa kao bratski i srdačan, u kome su razmijenjeni mnogi pokloni i znaci uvažavanja. Zemlju Slovena Tirski opisuje kao pust, brdovit kraj, bez puteva, u kome za tri nedjelje hoda nijesu vidjeli ni životinju ni pticu. Za vrijeme vladavine dukljanskih kraljeva Mihaila i Bodina, uspostavljeni su i prvi kontakti sa srednjovjekovnom srpskom državom – Raškom. U tom periodu, politički i vojni uticaj Duklje bio je toliko snažan da su dukljanski kraljevi bili u prilici da utiču na unutrašnje prilike u Raškoj, pa su često određivali i namjesnike u njoj. Kao vazal dukljanskog kralja Bodina, raški župan Vukan je 1091. učestvovao u napadima na pogranične djelove Vizantijskog carstva. Nakon smrti dukljanskog kralja Bodina (oko 1108), dolazi postepeno do slabljenja dukljanske države. Raški (srpski) župani iskoristili su period političke nestabilnosti u Duklji, počeli da se miješaju u unutrašnje stvari i da preko pojedinih članova porodice Vojislavljević uspostavljaju kontrolu nad Dukljom. Nakon građanskog rata i unutrašnjih sukoba, Duklju je u dvije vojne kampanje 1183. i 1185. pokorio srpski župan Stefan Nemanja. On je za namjesnika Duklje postavio najstarijeg sina Vukana, koji se u nekim izvorima tituliše kao kralj Duklje. U pismu koje upućuje papi Inoćentiju, pored izraza odanosti rimskom papi, Vukan navodi da je on kralj Duklje i Dalmacije. Kasnije će se u administrativnoj upotrebi za oblast dukljanske države koristiti naziv „Zeta”. Prostor srednjovjekovne crnogorske države bio je pod srpskom vlašću do druge polovine XIV vijeka. Od šezdesetih godina XIV vijeka, kada dolazi do urušavanja vlasti srpskog cara Uroša, dolazi do postepenog osamostaljivanja porodice Balšić, koja će izgraditi novu državu na prostoru Crne Gore. Porodica Balšić prvi put samostalno politički i vojno djeluje 1361, nudeći vojno savezništvo Dubrovniku, koji je bio napadnut od Kotora i feudalca Vojislava Vojinovića. U tom periodu, Balšići kontrolišu Bar i zaleđe Skadarskog jezera, da bi naredne godine uspostavili kontrolu nad Drivastom i Ulcinjem, a nešto kasnije i Budvom kojom je upravljao kastelan Površko, koji je prihvatio vlast Balšića. Već u prvim godinama samostalnog političkog i vojnog djelovanja Balšića dolazi do njihovih veza sa Mletačkom republikom. Odlukom mletačkog Senata iz jula 1362. Balšići su primljeni za građane Venecije, čime su uspostavljeni prvi kontakti sa Mlečanima. U tim kontaktima bilo je dosta nerazumijevanja, prevashodno zbog pitanja Kotora koji je za Balšiće bio jedan od najvažnijih vojnih i političkih ciljeva. Mlečani nijesu odobravali osvajanje Kotora, strahujući da bi na taj način došlo do snaženja Dubrovnika, a slične zahtjeve imao je i papa koji se žalio Mlečanima zbog napada Balšića na Kotor. Kako bi učvrstili vlast na Crnogorskom primorju, Balšićima je bila neophodna mornarica, koju su mogli imati isključivo uz saglasnost Mletačke republike. Izaslanici → Đurađa I Balšića, u julu 1368, pokušali su diplomatskim putem da dobiju dozvolu od mletačkog Senata za držanje vojnih lađa. Senat je ovaj zahtjev uslovio saglasnošću srpskog cara Stefana Uroša, objašnjavajući da, po ugovoru koji su imali sa srpskim carem, nijesu smjeli pomagati njegove neprijatelje. Kako je srpski car Balšiće doživljavao kao odmetnike od njegove vlasti, plan o formiranju sopstvene vojne flote je propao. Ipak, i pored izričite odluke Senata, Balšići su u Budvi, Baru i Ulcinju počeli izgradnju vojnih barki, pa je Senat u martu 1369. donio odluku da uništi flotu Balšića ukoliko ona bude pljačkala mletačke trgovačke brodove. Godinu kasnije Senat je ovu odluku preformulisao, ali je Đurađ I nakon dobijanja dozvole za uspostavljanje vojne flote počeo sa napadima na Kotor, što je ponovo dovelo do zahlađenja odnosa sa Mlečanima, ali i srpskim carem Urošem, koji je kontrolisao Kotor. Suočeni sa opasnošću od Balšića, ali i Mletačke republike koja je imala ambiciju da ovlada Kotorom, vlastela ovoga grada odlučila je da 1371. prizna vrhovnu vlast ugarskog kralja. Kako bi ojačali svoj položaj i za svoju politiku vezali lokalno katoličko stanovništvo u gradovima, Balšići su odlučili da uspostave kontakt sa papom. U Rim su poslali katoličkog episkopa Petra iz Svača, preko koga su izrazili želju da prihvate katoličanstvo. Papa Urban V pozitivno je odgovorio na očekivanja Balšića i u junu 1369, u pismu upućenom trojici sinova → Balše I Balšića, pozdravio njihovu odluku da prihvate katoličanstvo. Uz protokolarne poruke o „Rimskoj crkvi, majci i učiteljici svih vjernika”, Urban V posebno je istakao teškoće katoličkih sveštenika i njihove imovine u državi Balšića, a pisao je i o dugogodišnjem „neprijateljskom uznemiravanju grada Kotora”. Krajem XIV vijeka Balšići se suočavaju sa najozbiljnijom prijetnjom po njihovu državu. Od 1385. počinu ozbiljnije vojne akcije Osmanskog carstva, koje pokušava da preuzme njihove teritorije oko Drača, Lješa i Berata. Pojava Osmanlija dovešće do bližih veza Balšića i Mletačke republike. U avgustu 1385. → Balša II Balšić pokušava od Mletačke republike da dobije četiri galije, koje bi koristio u borbi protiv Osmanlija, ali u Veneciji odbijaju taj zahtjev. Bez podrške Mletačke republike, Balša II je u septembru 1385. poražen od osmanske vojske na Saurskom polju kod Berata. Balša II je u ovoj bici poginuo, a naslijedio ga je → Đurađ II Stracimirović Balšić, koji je, nakon što je bio zarobljen od Osmanlija, 1392. bio primoran da im preda Skadar, Drivast i Sv. Srđ. Nakon što je oslobođen, jedini izlaz za Đurađa II bilo je blisko savezništvo sa Mletačkom republikom. Već tokom 1395. napravljeni su planovi o ponovnom osvajanju Skadra, a uz mletačku podršku, u oktobru iste godine, Đurađ II ga je povratio pod svoju vlast, kao i Drivast i Sv. Srđ. Odmah nakon osvajanja ovih gradova, Đurađ II je u Veneciju poslao izaslanike, tražeći od Senata da preuzme Skadar, a da njemu garantuje teritorije koje je ranije posjedovao. Ugovor između Mletačke republike i Balšića potpisan je u aprilu 1396. i, po tom sporazumu, Mlečani su dobili Skadar i Drivast, dok je Đurađ II zadržao kontrolu nad Barom i Ulcinjem. Đurađ je za sebe i svoje nasljednike obezbijedio i godišnju rentu od 1.000 dukata. Savezništvo sa Mletačkom republikom nije bilo dugog vijeka, jer je Đurađ II nakon sastanka sa ugarskim kraljem Žigmundom, u Dubrovniku krajem 1396, prihvatio upravu nad Bračem, Hvarom i Korčulom, kao i titulu princepsa Albanije, čime je ponovo došao u sukob sa Mlečanima. Krajem XIV vijeka, osim Balšića, na prostoru današnje Crne Gore sve je uticajnija i feudalna porodica Crnojević. Rodonačenik dinastije Radič Crnojević bio je oženjen ćerkom Đurađa I Balšića, pa je nakon njegove smrti (1378) preuzeo kontrolu nad prostorom iznad Budve i Kotora. Kada Osmanlije 1392. zarobe Đurađa II, Radič Crnojević će svoju vlast proširiti i na Budvu, nakon čega će se proglasiti za gospodara Zete i Budve. Nakon što je 1395. sa bratom Dobrivojem osvojio Grbalj i počeo opsadu Kotora, Radič Crnojević je, izuzimajući Kotor i njegovu užu okolinu, kontrolisao cijelo Primorje i zaleđe od Budve do Luštice. Početkom 1396. Radič Crnojević je postigao dogovor sa Mlečanima o povratku Grblja. Njihovo dalje zbližavanje i saradnju spriječila je vojna akcija Đurađa II Balšića, koji je u maju 1396. ubio Radiča. Nasljednici Radiča Crnojevića prihvatili su vlast Balšića i nijesu se bunili sve do 1405, kada počinje serija vojnih sukoba između Mletačke republike i Balšića. Mletačka republika je u tom sukobu pokušala da na svoju stranu stavi sve protivnike Balšića, a Crnojevići su u tom izboru bili njihovi prirodni saveznici. Iako su Crnojevići na samom početku bili spremni na vojnu akciju protiv Balšića, razvoj situacije vremenom ih je ponovo zbližio sa njima. Nakon višegodišnjih sukoba Mletačke republike i Balšića, početkom 1413. potpisan je mirovni sporazum, kojim su Skadar i Drivast ostali pod kontrolom Mlečana, dok su → Balši III Balšiću pripali Bar i Ulcinj. Neprijateljstva su obnovljena 1419, kada je Balša III ponovo pokušao osvojiti Skadar i Drivast. Mlečani su ovoga puta bili mnogo organizovaniji, Balša III morao im je predati Ulcinj i Bar, pa su Mlečani uz Budvu i Kotor, koji je 1420. priznao njihovu vlast, preuzeli kontrolu nad cjelokupnom crnogorskom obalom. Mlečani su tokom ovih sukoba pokušavali da odvoje Crnojeviće od Balše III, obećavajući im upravu nad Budvom. Kontakti između Mletačke republike i Crnojevića, uspostavljeni krajem XIV vijeka, ući će u novu fazu za vrijeme vladavine → Stefana Crnojevića. U martu 1444. Stefan Crnojević će priznati vlast Mletačke republike, koja mu je potvrdila pravo na posjete u Gornjoj Zeti. Stefan Crnojević brzo je pokušao da se oslobodi obaveza prema Mlečanima, zbog čega je pružio vojnu podršku srpskom despotu Đurađu Brankoviću, tokom njegovih napada na mletačke posjede na Primorju 1448. godine. Ključni vojnopolitički interes Mletačke republike bila je kontrola Crnogorskog primorja, koju nikako nijesu mogli ostvariti bez podrške Crnojevića. To je najbolje ilustrovala situacija oko Grblja i okolnih mjesta, u kojima su Crnojevići imali snažan uticaj i koji su često odbijali da prihvate mletačku vlast. Obećavajući pokornost Grblja i okolnih mjesta, Stefan Crnojević je jula 1451, preko svojih kotorskih izaslanika, izložio u 11 tačaka zahtjeve prema Mletačkoj republici. Mlečani su prihvatili ove prijedloge i preko kotorskih izaslanika odobrili Stefanu Crnojeviću da se tituliše kao „naš kapetan u Gornjoj Zeti”, uz obavezu da Mletačka republika u svakom mirovnom ugovoru spominje njega i njegovu braću. Potvrđena su prava Crnojevića da naplaćuju carinu i koriste solila u Grblju, kao i njihova godišnja plata od 600 dukata. Jedna od ključnih stavki ovog dogovora bilo je i obećanje mletačkih vlasti da će diplomatskim putem pokušati da izbave njegovog sina → Ivana Crnojevića, koji je već nekoliko godina bio talac Stefana Vukčića Kosače. Već naredne godine, kotorski izaslanici su mletačkom Senatu predstavili izvještaj u kome su naveli da je Stefan Crnojević, nakon što se zakleo na vjernost i pošto je dobio kapetanski štap i mletačku zastavu, kao simbole pokornosti Veneciji, brzom akcijom umirio ustanak u Grblju i njegovoj okolini. Dogovor iz Kotora potvrđen je zvaničnim ugovorom Stefana Crnojevića i Zetskog zbora, koji su sačinjavali predstavnici 51 bratstva, odnosno mjesta iz Zete. Ugovor je potpisan na Vranjini (→ Vranjinski ugovor) u septembru 1455. i njime su Crnojevići priznali vlast Mletačke republike, na isti onaj način kako je to ranije učinjeno sa Balšićima. Ugovor je podrazumijevao samostalnost pravoslavne/slovenske crkve i postavljanje mitropolita zetskog, uz obavezu da u crkvama na prostoru Zete ne bude nikakvog popa, episkopa ili arhiepiskopa katoličkog. Crnojevići i predstavnici Zetskog zbora obavezali su se da ratuju na poziv Mletačke republike, za šta ih je sljedovala i plata kao u vrijeme gospodina Balše. Savezništvo Crnojevića i Mletačke republike biće narušeno u prvim godinama vlasti Ivana Crnojevića. Koristeći nezadovoljstvo stanovništva u okolini Kotora, Ivan je u martu 1465. organizovao pobunu protiv mletačke vlasti u Grblju i Paštrovićima. Mlečani su odgovorili obustavljanjem svih trgovačkih veza i ucjenjivanjem glave Ivana Crnojevića. Ipak, u martu 1466, uz posredovanje Stefana Vukčića Kosače, došlo je do pomirenja, Ivan je umirio ustanike i, kao mletački vazal, na upravu dobio Grbalj, Paštroviće i Crmnicu. Dio ovog dogovora bilo je i prihvatanje titule mletačkog kapetana Zete, ali i mnogo veće privilegije od onih koje je njegov otac dobio ugovorom sa Mlečanima 1455. godine. Savezništvo sa Mletačkom republikom nije mnogo pomoglo Crnojevićima u zaštiti istočnih granica, na kojima počinje intenzivnija vojna kampanja Osmanskog carstva. Širi prostor Skadarskog jezera bio je važan strateški koridor širenja osmanske vlasti na ovim prostorima, što će biti evidentno nakon 1456, kada Osmanlije osvajaju Medun. Vrlo brzo počeli su i da ugrožavaju oblasti pod kontrolom Crnojevića, prevashodno utvrđene gradove Žabljak i Soko, zbog čega će Ivan Crnojević 1471, suočen sa vojnom opasnošću, pristati na plaćanje godišnjeg poreza od 700 dukata. Opasnost od Osmanskog carstva navela je Crnojeviće na sklapanje novog savezništva sa Mletačkom republikom. Već 1473. Ivan je odbio plaćanje obećanog poreza Osmanlijama, a sljedeće godine, pod mletačkom zastavom, pomogao je i odbranu Skadra. Neuspjeh koji su Osmanlije doživjele nije osujetio planove Osmanskog carstva na ovom prostoru. Novu vojnu akciju osvajanja Skadra pokrenule su 1478, a Ivan Crnojević ponovo je pružio vojnu podršku Mlečanima. Strateški planovi Mletačkog carstva bili su fokusirani na crnogorsku obalu, pa je mletački Senat u januaru 1479. odlučio da brani primorske gradove (Ulcinj, Bar, Budvu i Kotor), zbog čega je sa osmanskom vojskom postignut sporazum o predaji Skadra. Ivan Crnojević bio je primoran da napusti državu i skloni se na teritoriju Venecije, odakle će se vratiti tek 1481, nakon smrti sultana Mehmeda II. Po povratku u Zetu, Ivan je prihvatio vlast Osmanskog carstva i obavezu plaćanja godišnjeg poreza od 700 dukata, a kao garanciju vjernosti sultanu poslao je u Carigrad 1485. kao taoca najmlađeg sina Stanišu, koji je prihvatio islam i dobio ime Skenderbeg. Vazalne obaveze Ivana Crnojevića prema osmanskom sultanu preuzeo je njegov sin → Đurđe Crnojević, koji je 1490. naslijedio oca Ivana. Nekoliko godina kasnije (1496), Đurđe je pokušao da uspostavi kontakt sa predstavnicima francuske kraljevske dinastije Valoa, tražeći od njih podršku za podizanje velikog ustanka, kojim bi se srušila osmanska vlast na tom prostoru. Na Porti su ubrzo saznali za ove kontakte Đurđa Crnojevića i tražili od njega da dođe u Carigrad, što je ovaj odbio i otišao u Veneciju u izgnanstvo. Nakon toga, uz podršku Đurđevog mlađeg brata Stefana, teritorije države Crnojevića Osmanlije su priključile Skadarskom sandžaku.