Zadužbine dinastije Crnojević. Manastir Kom sa Crkvom Uspenja Bogorodice, na obronku Odrinske gore na Skadarskom jezeru, zadužbina je i grobno mjesto sinova Stefana Crnojevića, → Đurađa Đuraševića (Crnojevića) i → Lješa (Alekse) Crnojevića. U njoj su sahranjeni i roditelji → Ivana Crnojevića (→ Stefan Crnojević i Mara Kastrioti) zbog čega se smatra prvim mauzolejem ove crnogorske vladarske dinastije. Ne postoje istorijski izvori koji precizno datiraju nastanak Manastira, već se vremenski okvir kreće između 1415. i 1427. godine. Crkva Uspenja Bogorodice je jednobrodna građevina malih dimenzija (7,5 x 4,5 m), a njena je unutrašnjost podijeljena na tri traveja približno jednakih dimenzija. Na istoku se završava ovoidnom apsidom. Građena je sitnim kvaderima sige ređanim u horizontalne redove i zasvedena poluobličastim svodom, blago prelomljenim u tjemenu. U duhu balšićkog graditeljstva, Crkva sredinom XV vijeka dobija bočne kapele/paraklise – sa sjeverne strane dograđena je pravougaona kapela sa polukružnom apsidom (analogna apsidi Crkve) funeralnog karaktera (za potrebe sahranjivanja). U isto vrijeme, sa južne strane Crkve dograđena je manja prostorija kvadratne osnove (bez apsidalnog završetka), koja je imala direktnu komunikaciju sa oltarskim prostorom. Crkva je imala i prostrani drveni trijem. Manastirski kompleks sa dvorištem i objektima svojevremeno je bio zaštićen ogradnim zidom. I danas se in situ mogu uočiti ostaci zidova manastirskih zgrada. U kratkom vremenskom periodu Manastir Kom je bio sjedište Zetske mitroplije (nakon Sv. Mihaila na Prevlaci kod Tivta, Prečiste Krajinske kod Ostrosa, Sv. Nikole na Vranjini). Crkva Uspenja Bogorodice baštini ostatke dva sloja fresko-živopisa: stariji iz oko 1470. (kalota apside sjevernog paraklisa) i mlađi živopis iz osme decenije XVI vijeka (zapadna fasada i enterijer Crkve). Iz vremena Stefana Crnojevića potiče i prvi (poznati) utvrđeni grad – Đurđevac. Nalazio se iznad Budve u blizini sela Pobora. Prostorna raspodjela objekata direktno je bila uslovljena terenskom konfiguracijom. Svima je bilo zajedničko da su imali crkvu, odbrambene kule i bedeme, glavnu ulaznu kapiju, objekte za stanovanje i bistijerne za sakupljanje kišnice. Budući da je Đurđevac bio zadužbina Stefana/Stefanice, sina Đurđa Đuraša, najprije je nosio ime Stefanica ili Stipenica. Do promjene imena Stefanica u Đurđevac došlo je nakon podizanja crkve posvećene Sv. Đorđu. Gradić se prvi put pominje u ugovoru iz 1424, potom, 1426. godine. Crkva Sv. Đorđa bila je nevelikih dimenzija (5,5 x 5,5 m). Građena je većim tesanicima poređanim u horizontalne redove. Imala je pravilnu orijentaciju, sa ulazom na zapadu i polukružnom apsidom na istoku. Njena unutrašnjost nije bila raščlanjena, već je činio jedinstven prostor. U sjevernom oltarskom zidu nalazila se proskomidija. Sačuvani ostaci zidova svjedoče o vještim neimarima ovog skromnog zdanja, koji su vjerovatno gradili i utvrđenje. Stefan Crnojević je dogradio i Soko grad, u narodu poznat i kao Ivanbegov grad, koji je nalazio kod sela Štitari u Lješanskoj nahiji. Prvi pomen ovog srednjovjekovnog kastela nalazi se u povelji kralja Alfonsa hercegu → Stefanu Vukčiću Kosači 1444. godine. Iako je herceg Stefan gradić ustupio Đurađu Brankoviću, on ubrzo biva posjedom Crnojevića. Stefanica ga ojačava i proširuje, zbog konstantne prijetnje od osmanskih napada. Utvrđenje, čiji je nepravilan oblik diktirala konfiguracija terena, pozicionirano je na uzdignutom brežuljku sa ostacima nekadašnje ilirske gradine i/ili neke starije građevine. Grad je bio zaštićen bedemima, na čijem sjeverozapadnom dijelu su se uzdizale dvije polukružne kule i citadela. U središnjem gradskom prostoru nalazila se cistijerna. Mala jednobrodna crkva, pravilne orijentacije istok – zapad, bila je posvećena Sv. Luki. Unutrašnjost joj je plitkim pilastrima raščlanjena na tri traveja. Po pronađenim ostacima fresko-živopisa saznajemo da je bila živopisana. Na sredini crkve pronađena je grobnica sa dva grobna mjesta. Crkva je zidana sitnijim pritesanim kamenom nepravilnog sloga. Po predanju grad je izgradio Ivan Crnojević, otuda je upamćen i pod tim imenom. Izgubivši strateško značenje, grad je napušten tokom XVII vijeka u osmansko doba. Graditeljskom nasljeđu dinastije Crnojević pripada i → Žabljak Crnojevića, na obodu Skadarskog jezera, koji je imao funkciju prijestonice. Zbog svoje strateške pozicije, pretpostavlja se da je na mjestu ovog utvrđenog grada na Skadarskom jezeru i ranije postojalo naselje. Ne bi bilo neuobičajeno za to vrijeme i prilike da su Crnojevići samo dovršili, ojačali već postojeći srednjovjekovni grad koji su zatekli in situ. O nastanku Žabljaka Crnojevića nema istorijskih podataka. Bedemi sa kulama građeni su višefazno. Uticaj mletačkog graditeljstva očigledan je u fino tesanim kavaderima na dijelu bedema koji su zidani u vrijeme Ivanove vladavine. Bedemi su u gornjim djelovima imali šetnice i završavali su se zupcima. Nekadašnji stambeni objekti, kao i Crkva Sv. Đorđa razrušeni su. Grad je vremenom opustio. Ivan Crnojević je oko 1475. podigao i → Obod – Riječki grad. Nakon osmanskog zauzimanja Žabljaka Crnojevića, prijestoni Ivanov grad postaje tzv. Riječki grad na Obodu, kod današnje Rijeke Crnojevića. Grad je imao crkvu posvećenu Sv. Nikoli. Sadašnja Crkva Sv. Nikole, podignuta 1743, čuva ostatke gradnje iz XV vijeka, kao što je grobnica u središnjem dijelu naosa. Krajem XVII vijeka Osmanlije su gotovo u potpunosti razrušile grad. Ostali su još jedino vidljivi ostaci nekadašnje cistijerne. Ivan Crnojević je 1482. podigao i dvorac (→ Dvor Ivana Crnojevića) na → Cetinju. Mada nije arheološki ubiciran, smatra se da se nalazio na mjestu današnjeg Cetinjskog manastira. Kao i mnogim drugim srednjovjekovnim građevinama bez materijalnih ostataka, izgled se rekonstruiše na osnovu pisanih, istorijskih izvora i ilustracija u crkvenim knjigama. Oktoih petoglasnik u sceni „Sabor Jovana Preteče” donosi mogući izgled Dvora Crnojevića na Cetinju. Mješavina gotičkih i renesansnih graditeljskih elemenata očituje se u završecima kula, bedema, krovišta (zupci, šiljci i sl). Ilustrovani prikaz dvije kule (od kojih je jedna kvadratne, a druga kružne osnove), sa centralno pozicioniranim višespratnim zvonikom simuliraju mogući izgled nekadašnjeg dvorca, što ipak treba prihvatiti za dozom rezerve. Posljednji graditeljski poduhvat u epohi Crnojevića je manastir na Ćipuru (→ Cetinjski manastir), podignut 1484. godine. Manastir je bio prvo i posljednje renesansno zdanje u unutrašnjosti tadašnje Crne Gore. Zahvaljujući ostacima in situ, rezultatima arheoloških istraživanja, sačuvanim crtežima situacionog plana manastirskog kompleksa (vojnog inženjera Frančeska Barbierija), kao i ilustracijama u starim pisanim izvorima (Oktoih petoglasnik Crnojevića štamparije (→ Štamparija Crnojevića), 1484), možemo govoriti o njegovom mogućem prvobitnom izgledu. Pretpostavlja se da je centralna građevina manastirskog kompleksa bila trobrodna bazilika posvećena Rođenju Bogorodice. Središnji brod crkve bio je znatno širi od bočnih brodova. Sva tri su se na istoku završavala poluobličastim apsidama. Nad centralnim brodom uzdizala se kupola koja je (poput nekadašnjih krovnih rješenja katedralnih zdanja u → Kotoru i Dubrovniku) bez odgovarajućeg kockastog postamenta direktno izranjala iz krovnog pokrivača. Po arhitektonskom sklopu najbližu analogiju Manastiru Crnojevića na Ćipuru nalazimo u staroj dubrovačkoj katedrali (srušenoj u zemljotresu 1667), čime se pretpostavlja da su ga zidali primorski majstori. Crkva je sa zapadne, sjeverne i južne strane imala otvoreni trijem s kolonadom stubova (čiji su ostaci baza, konzola i kapitela pronađeni in situ). To je dalo za pravo određenim istraživačima (B. Borozan) da zaključe da je prvobitna crkva bila jednobrodna građevina, dok je pomenuti trijem uz apsidole na istoku simulirao njenu trobrodnost. U okviru manastirskog kompleksa nalazili su se konaci i objekti različite namjene, a u njegovom sjeverozapadnom dijelu crkva manjih dimenzija posvećena Sv. Petru. Pored izvjesnih indicija, još uvijek nije utvrđeno gdje se tačno u okviru manastirskog kompleksa nalazila Crnojevića štamparija. Cijeli manastirski kompleks pravougaonog oblika (39,5 x35,5 m) bio je izgrađen pritesanim i tesanim kamenom različitih veličina, ređenim u horizontalne redove. Kasnije, za vrijeme mitropolita → Danila Petrovića Njegoša (1704) taj kamen je korišten za gradnju današnjeg Cetinjskog manastira. Tada su kao spolije u novo manastirsko zdanje uzidani: ploča sa ktitorskim natpisom iznad ulaza u crkvu, parapetna ploča sa grbom Crnojevića (dvoglavi orao spuštenih krila), kao i nekoliko kapitela i konzola impostiranih na arkadama manastirske galerije. Manastir Crnojevića je 1692. srušen u eksploziji, koju je izvršila mletačka vojska nakon povlačenja sa Cetinja, u vrijeme Morejskog rata. Na mjestu prvobitne Crkve Rođenja Bogorodice, knjaz → Nikola I Petrović Njegoš je 1886. podigao dvorsku kapelu/crkvu.