Istoriografija i izvori o dinastiji Petrović Njegoš. Prvi istoriografski radovi u kojima se obrađuje političko djelovanje vladara iz dinastije Petrović Njegoš (→ Petrovići Njegoši), pojavljuju se tridesetih godina XIX vijeka, a prva istoriografska publikacija koja je isključivo posvećena ovoj dinastiji objavljena je tek na kraju ovog stoljeća. O političkom djelovanju vladara iz dinastije Petrović Njegoš uglavnom je pisano u okviru pregleda istorije Crne Gore, koji se počinju pojavljivati od 1835. godine. Najprije je u cetinjskom kalendaru Grlica (1835) objavljena „Kratka istorija Crne Gore” mitropolita → Petra I Petrovića Njegoša, u kojoj je obrađena vladavina mitropolita → Danila Petrovića Njegoša – od njegove hirotonije (1700) do uspostavljanja crnogorsko-ruskih veza (1711). Zatim je u Beogradu objavljena Istorija Crne Gore od iskona do novijega vremena (1835) Sime Milutinovića Sarajlije, u kojoj su izneseni novi podaci o razdoblju mitropolita Danila, → Save Petrovića Njegoša, → Vasilija Petrovića Njegoša i Petra I Petrovića Njegoša (do bitke na Krusima 1796. godine). Milutinović je saopštio gotovo sve što se o njima tada moglo znati, kao i mnoge važne izvore o njihovom političkom djelovanju. On je nastojao i da ukaže na vladarske i lične karakteristike svakog od njih. O političkom djelovanju mitropolita Danila poslije 1711, te političkom djelovanju mitropolita Save, Vasilija i Petra I (do 1797), pisano je i u cetinjskom kalendaru Grlica za 1836. godinu. Taj odjeljak je takođe naslovljen „Kratka istorija Crne Gore”, a predstavlja nastavak istoimenog djela mitropolita Petra. Njegov autor je Dimitrije Milaković. Na osnovu sadržaja može se utvrditi da je Milaković u velikoj mjeri koristio manastirsku arhivu. U narednom godištu Grlice objavljen je i treći nastavak „Kratke istorije Crne Gore”, koji se odnosi na razdoblje od 1797. do 1806. godine. Posljednji nastavak „Kratke istorije Crne Gore”, koji je takođe napisao Dimitrije Milaković, objavljen je u Grlici za 1838, a obuhvata vladavinu mitropolita Petra I od 1806. do 1820. godine. U ova dva nastavka napravljen je iscrpan osvrt na politička dešavanja u Crnoj Gori na početku XIX vijeka, kao i na ulogu mitropolita Petra I u vrijeme Napoleonovih ratova na Jadranu. O prva četiri vladara dinastije Petrović Njegoš: Danilu, Savi, Vasiliju i Petru I, pisao je i Milorad Medaković u svojoj Povjestnici Crne Gore od najstarijeg vremena do 1830 (Zemun, 1850), kao i Dimitrije Milaković u Istoriji Crne Gore (Pančevo, 1856). U Medakovićevoj i Milakovićevoj knjizi uglavnom nije rečeno ništa novo, već su preuzeti (Milaković) ili prepričani (Medaković) odjeljci „Kratke istorije Crne Gore” koja je objavljivana u Grlici. U obje istorije neznatan prostor posvećen je prošlosti Crne Gore u vrijeme mitropolita Danila, Save i Vasilija, dok je razdoblju Petra I i njegovoj vladarskoj ličnosti posvećeno više od 60% teksta. Milaković se trudio da svoj pregled istorije Crne Gore, koliko je najviše moguće, utemelji na izvorima koji se nalaze u manastirskoj arhivi, dok je Medaković bio sklon korišćenju predanja i proglašavanju sopstvenih literarnih imaginacija za istorijski izvor. Prva publikacija o dinastiji Petrović Njegoš, ali samo po naslovu, pojavila se 1889. u Sankt Peterburgu, na ruskom jeziku. Riječ je o publikaciji Jana Vaclika Crnogorska vladajuća dinastija Petrović Njegoš. Djelo je bez ikakve istoriografske vrijednosti, a sve što je mislio da treba reći o dinastiji Petrović Njegoš, Vaclik je saopštio na desetak stranica (str. 12–22). Uistinu, prva posebna istoriografska publikacija o dinastiji Petrović Njegoš izašla je 1896. na → Cetinju. Bila je to knjiga Lazara Perovića Dvovjekovna vlada slavne kuće Petrović Njegoša, objavljena povodom proslave dinastičkog jubileja. U knjizi je predstavljeno političko djelovanje svih sedam vladara iz dinastije Petrović Njegoš, ali sa naglašenim glorifikovanjem svakog od njih. Ovo djelo, čak ni u vrijeme kada je publikovano, nije među istoričarima tretirano kao naučno ostvarenje, već kao ideološki i nacionalno-romantičarski traktat. U njihovoj vladavini on prepoznaje samo uspjehe i velika djela. U isto vrijeme, takođe povodom dinastičkog jubileja, objavljena je u Beogradu 1896. knjiga Dva Petrovića Njegoša – vladika Danilo Petrović i knez Nikola I, bez imena autora. Kada se iste godine pojavila Istorija Crne Gore Đorđa Popovića, bilo je jasno da je on autor publikacije Dva Petrovića Njegoša. Odabravši poglavlja o vladici Danilu i knjazu → Nikoli I Petroviću Njegošu iz svoje Istorije Crne Gore, Popović je kroz prikaz vladavine prvog i posljednjeg Petrovića Njegoša ukazao na njihove zasluge za stvaranje slobodne i uređene Crne Gore, sugerišući da crnogorska dinastija ima „zavjetnu ideju”. Uprkos romantičarskom pristupu, pa i prigodnim glorifikacijama, Popovićeva knjiga, ako se ima u vidu vrijeme u kome je nastala, nije bez kvaliteta. Isto se može reći i za njegovu Istoriju Crne Gore, u kojoj je periodizacija crnogorske prošlosti od kraja XVII vijeka do 1896. izvršena na osnovu vladalačkih epoha članova dinastije Petrović Njegoš. Prvi put je u publikaciji ovakvog karaktera, dakle u pregledu cjelokupne istorije Crne Gore, obrađena vladavina svih sedam članova dinastije Petrović Njegoš, uz portretisanje njihovih vladarskih ličnosti. Iako se na Popovićevu knjigu odmah okomio Ilarion Ruvarac, rodonačelnik srpske kritičke istoriografije, i to uglavnom s pravom, ona je bila bolja nego mnoge druge istorije Crne Gore. Ruvarac je dobro uočio da se Popović, u pojedinim slučajevima, bez dovoljno kritičnosti koristi podacima drugih istoričara, kao i da površno ili pogrešno tumači neke objavljene izvore. Ipak, Ruvarcu je najviše zasmetalo što se u istoriografiji Petrovići Njegoši smatraju dinastijom koja vlada Crnom Gorom više od dva vijeka. U svojoj „Montenegrini”, koju je najprije objavljivao u časopisu Brankovo kolo tokom 1897. i 1898, Ruvarac tvrdi da mitropoliti iz porodice Petrović Njegoš nijesu bili i svjetovni gospodari Crne Gore, pa time ni dinasti. Objavljujući svoju knjigu neposredno nakon obilježavanja dvjestagodišnjice vladavine dinastije, on smatra da je jubilej izmišljen i da dinastija Petrović Njegoš postoji tek od → proglašenja Crne Gore za knjaževinu (1852). Priznajući jedino knjaza → Danila I Petrovića Njegoša i knjaza Nikolu za vladare, Ruvarac konstatuje da će jubilej – dva vijeka dinastije, biti proslavljen tek 2052. godine. U vrijeme obilježavanja pedeset godina vladavine knjaza Nikole (1910), pojavila se druga publikacija o crnogorskoj dinastiji. Bila je to prigodna brošura Vladalačka kuća Petrović-Njegoš, štampana na Cetinju. U brošuri, čiji su autori članovi Odbora za proslavu vladarskog jubileja, navedeni su osnovni podaci o političkom djelovanju svih vladara iz porodice Petrović Njegoš, uz neznatne glorifikatorske naznake. Naredna publikacija o dinastiji Petrović Njegoš, pod nazivom Petrovići Njegoši pojavila se u Novom Sadu 1939. godine. Riječ je o brošuri čiji je autor dr Milutin Nešić, pravnik po struci. Povrijeđen čestim nipodaštavanjem zasluga i vrijednosti dinastije Petrović Njegoš poslije 1918. godine, Nešić je odlučio da napiše rad koji će ukazati na njenu veličinu i zasluge. Istina, učinio je to sa prevelikim romantičarskim zanosom, zbog čega su njegove ocjene o vladarima dinastije Petrović Njegoš više iskaz idolopoklonstva jednog privrženika svrgnute dinastije nego sud objektivnog naučnika. Prema Nešićevom tumačenju, svi vladari iz dinastije Petrović Njegoš odlikuju se velikim političkim darom, moralnom izuzetnošću, patriotizmom, junaštvom, pravednošću... Za dinastiju kaže da je tokom dva stoljeća mudro i viteški vodila Crnu Goru „putem slave i rodoljublja”, uspjevši da od brojnih plemena stvori narod, a od nevelike Crne Gore – uglednu i slobodnu kraljevinu. Njegovo je mišljenje da su, poslije Nemanjića, smatra Nešić, najviše zadužili srpski narod. Nakon Nešićeve brošure, pojavila se knjiga Andrije Luburića i Špira Perovića Porijeklo i prošlost dinastije Petrovića (Beograd, 1940). Bio je to prvi, od dva planirana toma monografije o crnogorskoj dinastiji. U prvom tomu napravljen je istoriografski portret četiri vladara ove dinastije: Danila, Save, Vasilija i Petra I Petrovića Njegoša. Imajući u vidu političko opredjeljenje prvopotpisanog autora, bilo je za očekivati da će se o Petrovićima u ovoj knjizi pisati bez glorifikacije i s naglašenim kritičkim tonom. Ali, umjesto kritičkog tona, u ovoj knjizi dominiraju insinuacije najniže vrste, neprimjerene čak i za politički pamflet. Autori nijesu imali drugog cilja osim da Petroviće Njegoše prikažu u što ružnijem svijetlu. Sve do pojave ove knjige, o prva četiri vladara dinastije Petrović Njegoš nije na jednom mjestu iznijeto toliko uvreda, laži i podmetanja. Crnogorski vladari iz XVIII vijeka optuženi su čak i za antisrpsko, antirusko i antipravoslavno djelovanje. Ustanovljenje dinastičke vlasti porodice Petrović Njegoš nanijelo je, kako autori smatraju, veliku štetu nacionalnim interesima srpskog naroda. Ovakav stav jasno ukazuje na glavnu političku tendenciju njihove knjige. Drugi tom knjige Porijeklo i prošlost dinastije Petrovića, u kome je trebalo da bude prikazano političko djelovanje → Petra II Petrovića Njegoša, knjaza Danila i kralja Nikole, nije publikovan. Više od šezdeset godina nakon Luburićeve i Perovićeve knjige o dinastiji Petrović Njegoš, pojavila se nova publikacija koja je posvećena ovoj vladarskoj porodici. Krajem 2001. Crnogorska akademija nauka i umjetnosti i Univerzitet Crne Gore organizovali su Međunarodni naučni skup „Dinastija Petrović Njegoš”, a tri toma radova sa skupa objavljeni su naredne godine. Nakon ovog zbornika radova pojavila se naučna monografija Ž. Andrijaševića o dinastiji Petrović Njegoš (2015). O vladarima dinastije Petrović Njegoš postoji obimna istoriografska literatura, a objavljen je i veći dio njihovih političkih spisa, kao i drugi izvori o njihovom državničkom i političkom djelovanju. Objavljeni su brojni istraživački radovi o vladarima dinastije Petrović Njegoš, uglavnom na osnovu građe iz crnogorskih, mletačkih, ruskih i austrijskih arhiva. Svi vladari iz dinastije Petrović Njegoš imaju objavljene knjige političkih spisa. Izdanja političkih spisa mitropolita Danila, Save, Vasilija, Petra I i Petra II Petrovića Njegoša sadrže najveći dio građe do koje su došli istraživači, dok je u knjizi političkih spisa knjaza Danila objavljena njegova odabrana prepiska. Kada je riječ o političkim spisima knjaza/kralja Nikole, objavljen je manji dio njegove korespondencije koji se čuva u našim i inostranim arhivima. Prva monografija o rodonačelniku dinastije Petrović Njegoš, Vladika Danilo, objavljena je 1896, a njen autor je Milorad Medaković. U ovoj nevelikoj monografiji kompilirana su dotadašnja znanja o mitropolitu Danilu. Pisana u romantičarskom maniru, knjiga je bila samo još jedan propagandni prilog dvorskoj istoriografiji, a mnogi podaci koji se u njoj navode nemaju utemeljenja u izvorima. Prve značajnije, istraživački utemeljene radove o mitropolitu Danilu, napisao je srpski istoričar Jovan Tomić. On je, na osnovu arhivske građe iz Mletačkog državnog arhiva, u Glasu Srpske kraljevske akademije objavio dva korisna članka: „Turski pohod na Crnu Goru 1712. godine” (1920) i „Pohod Numan-paše Ćuprilića na Crnu Goru 1714. godine” (1932). Vrijedan članak o Crnoj Gori u vrijeme mitropolita Danila, odnosno o odnosima Crne Gore i Dubrovačke republike od 1699. do 1718, napisao je Vladimir Ćorović („Odnošaji Crne Gore sa Dubrovačkom republikom 1699–1718”, Glas SKA, CLXXXVII, 1941). Članak je uglavnom nastao na osnovu građe iz Dubrovačkog arhiva. Mnoge korisne podatke o mitropolitu Danilu i Crnoj Gori njegovog vremena, i to na osnovu građe iz Vatikanskog arhiva, nalazimo u studiji Jovana Radonića Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka (Beograd, 1950). Obilje novih podataka o ličnosti mitropolita Danila saopštio je Jevto Milović u članku „Vladika Danilo u svjetlosti svojih dosad nepoznatih pisama” (Istorijski zapisi, 1–3, 1952). Milović je rad utemeljio na šezdesetak pisama mitropolita Danila, koja je pronašao u Državnom arhivu u Zadru. O Crnoj Gori mitropolita Danila, u periodu od 1711. do 1714. istraživački rad napisao je i Slavko Mijušković („Događaji u Crnoj Gori od pojave Miloradovića do Numan-pašinog pohoda 1711–1714”, Istorijski zapisi, 1–2, 1955). Vrijeme mitropolita Danila najpotpunije je obrađeno u knjizi Gligora Stanojevića Crna Gora u doba vladike Danila (Cetinje, 1955). Knjiga je uglavnom utemeljena na građi iz Mletačkog državnog arhiva, a jednim dijelom i na objavljenim domaćim izvorima. Podaci koje na osnovu mletačke građe saopštava Stanojević donose nova znanja o Crnoj Gori početkom XVIII vijeka, ali se u monografiji nedovoljno prepoznaje mitropolitova politička ličnost. Za izučavanje vremena mitropolita Danila, i posebno crnogorsko-ruskih odnosa, nezaobilazna su dva članka, oba nastala na građi iz ruskih arhiva: „Iz rusko-srpskih odnosa u doba Petra Prvog” i „Vladika Danilo u Sankt Peterburgu 1715. godine”. Prvi članak napisao je S. A. Bogojavljenski, i objavljen je na ruskom jeziku 1946. („Вопросы истории”, 8–9). Autor drugog članka je Branko Pavićević („Vladika Danilo u Petrogradu 1715. godine”, Mihailu Laliću u počast, Zbornik radova, Titograd, 1984). Pored ovih istraživačkih članaka, objavljeno je na desetine posebnih izdanja, rasprava i priloga o epohi mitropolita Danila: G. Stanojević, Jugoslovenske zemlje u mletačko-turskim ratovima XVI–XVIII vijeka, Beograd, 1970; J. Tomić, Iz istorije Crne Gore, Zemun, 1901; J. Tomić, Pitanje Careva Laza, Beograd, 1933; N. Vukčević, Pitanje boja na Carevom Lazu, Beograd, 1968; V. P. Nikčević, Istraga poturica u Njegoševu „Gorskom vijencu”, Cetinje, 1990; J. Vuletić, „Boj na Carevu Lazu”, Spomenik Srpske akademije nauka, VIII, 1956, 9–35; R. Dragićević, „Nekoliko napomena o boju na Carevu Lazu”, Istorijski zapisi, 2, 1960, 351–369; Ž. Andrijašević, „Istraga poturica – istoriografija, izvori, istoričnost”, Almanah, 15–16, 2001. Krajem XIX vijeka započinje objavljivanje istorijske građe o epohi mitropolita Danila, kao i objavljivanje njegovih pisama. Najveći broj dokumenata o njegovom vremenu, kao i mnoga njegova pisma, objavljena su tridesetih godina XX vijeka. Pisma mitropolita Danila koja se nalaze u cetinjskom arhivu, najprije je objavio Dušan Vuksan („Epoha mitropolita Danila”, Zapisi, knj. XVII, 5, 6; knj. XVIII, 1, 1937), a zatim je Jevto Milović objavio Danilova pisma koja se čuvaju u Arhivu u Zadru (Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore 1685–1782, Cetinje, 1956). Mitropolitova pisma i druga dokumenta iz njegovog doba, koja se nalaze u Mletačkom državnom arhivu, objavljena su najprije na italijanskom jeziku, 1896, u Zborniku dokumenata Crna Gora u izvještajima mletačkih providura (1687–1735), a na našem jeziku zbornik je objavljen 1998. godine. Kao posebno izdanje, u ediciji Književnost Crne Gore od XII do XIX vijeka, objavljen je izbor pisama mitropolita Danila (Cetinje, 1996). O mitropolitu Savi nema mnogo posebnih istoriografskih radova. Najznačajniji istraživački članak o njegovom političkom djelovanju napisao je Branko Pavićević, obradivši posjetu mitropolita Save Rusiji i crnogorsko-ruske odnose četrdesetih godina XVIII vijeka („Vladika Sava u Rusiji”, Istorijski časopis, XIV–XV, 1965). U drugim istraživačkim člancima, više je pažnje posvećeno prilikama u vrijeme mitropolita Save nego njemu lično (G. Stanojević, „Crnogorska i brdska plemena u vrijeme austrijsko-ruskog rata protiv Turske (1735–1739)”, Istorijski zapisi, 3–4, 1962; G. Stanojević, „Jedan pokušaj normalizovanja mletačko-crnogorskih odnosa sredinom XVIII vijeka”, Istorijski zapisi, 1, 1967; G. Stanojević, „Seoba Crnogoraca u Kraljevinu Dviju Sicilija sredinom XVIII vijeka”, Glasnik Etnografskog instituta, IX–X, 1960). Vrijeme i političko djelovanje mitropolita Save najpotpunije je obrađeno u trećoj knjizi Istorije Crne Gore (Titograd, 1975), u odjeljku koji je pisao Gligor Stanojević, a djelimično i u Stanojevićevoj knjizi Šćepan Mali (Beograd, 1957). Objavljen je i veći broj mitropolitovih pisama, kao i dokumenata iz njegove epohe (M. Dragović, „Materijal za istoriju Crne Gore vremena mitropolita Danila, Save i Vasilija Petrovića”, Spomenik SKA, XXV, 1895; D. Vuksan, „Prepiska mitropolita Vasilija, mitropolita Save i crnogorskih glavara 1752–1759”, Spomenik SKA, LXXXVIII, 1938; D. Vuksan, „Epoha mitropolita Save i Vasilija”, Zapisi, knj. XVIII, 2, 3, 4, 5, 6, 1937; knj. XIX, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1938; J. Milović, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (1685–1782), Cetinje, 1956). U ediciji Književnost Crne Gore od XII do XIX vijeka, objavljen je izbor pisama mitropolita Save (Cetinje, 1996). Za razliku od svog prethodnika, mitropolit Vasilije Petrović Njegoš bio je predmetom znatnije pažnje istoričara. Njegova intenzivna politička djelatnost, kao i njegova kontroverzna i darovita politička ličnost, proizvela je obimnu građu koja je do danas privlačna istoričarima. Posebno je značajna građa koja se odnosi na spoljnopolitičke odnose Crne Gore. Prva monografija o mitropolitu Vasiliju (Mitropolit crnogorski Vasilije Petrović Njegoš ili Istorija Crne Gore od 1750. do 1766. godine), objavljena je na Cetinju 1884. godine. Njen autor je Marko Dragović, koji je svoje djelo u velikoj mjeri utemeljio na neobjavljenoj građi iz ruskih arhiva. Iako se nije mogao sasvim osloboditi romantičarskih koncepcija i idolopoklonstva prema članu vladajuće dinastije, Dragović je saopštio i dosta novih činjenica, koje ukazuju na predano i umješno političko djelovanje mitropolita Vasilija. Za tadašnje stanje crnogorske istoriografije, ovo djelo predstavljalo je naučni iskorak. Ipak, vrijeme, ličnost i djelo mitropolita Vasilija nemoguće je kvalitetno obraditi bez konsultovanja radova Jovana Tomića, koji su uglavnom nastajali na neobjavljenoj građi iz Mletačkog državnog arhiva. Za ovo izučavanje najvažniji Tomićevi radovi su: „Crnogorski mitropolit Vasilije u Crnoj Gori po prvom povratku iz Rusije 1754–1756”, Glas SKA, LXXXVIII, 1911; „Mletački pokušaji trovanja mitropolita Vasilija Petrovića 1756. godine”, Glas SKA, XC, 1912; „Crnogorski mitropolit Vasilije i pokušaj emigracije Crnogoraca u Rusiju 1754–1757”, Glas SKA, XCVI, 1920; „Turski pohod na Crnu Goru 1756. godine”, Glas SKA, XCII, 1913; „Mitropolit Vasilije i misija pukovnika Pučkova u Crnoj Gori 1759”, Glas SKA, XCIV, 1914. Pored Jovana Tomića, i nekoliko drugih istoričara je saopštilo nove podatke o mitropolitu Vasiliju i njegovom dobu, iako je sve to skromnog obima u poređenju s onim što je uradio Tomić (G. Stanojević, „Put arhimandrita Vasilija Petrovića u Veneciju 1744. godine”, Istorijski zapisi, 1–2, 1958; B. Pavićević, „Misija mitropolita Vasilija u Rusiji 1765–1766”, Istorijski glasnik, 1–4, 1962; R. Petrović, „Odnosi između Rusije i Crne Gore u doba vladike Vasilija Petrovića i Šćepana Malog (1750–1773)”, Zbornik radova Jugoslovenske zemlje i Rusija u XVIII veku, Beograd, 1986). Na osnovu objavljene građe i Tomićevih radova, ali i sopstvenih arhivskih istraživanja u Mletačkom državnom arhivu, Gligor Stanojević je napisao monografiju Mitropolit Vasilije Petrović i njegovo doba 1740–1766 (Beograd, 1978), čiji su odjeljci prije toga objavljeni u trećoj knjizi Istorije Crne Gore (Titograd, 1975). Iako dobar poznavalac istorije Crne Gore XVIII vijeka, i nesumnjivo jedan od najznačajnijih crnogorskih istoričara, Stanojević nije sasvim iskoristio objavljenu građu koja mu je bila na raspolaganju, niti mnoge korisne podatke koje u svojim radovima donosi Jovan Tomić. O mitropolitu Vasiliju i njegovom dobu, objavljeni su brojni izvori u periodici u posebnim izdanjima. Od kraja XIX vijeka započelo se i s objavljivanjem njegovih političkih spisa, kao i građe za istoriju Crne Gore njegovog doba (M. Dragović, „Materijal za istoriju Crne Gore vremena mitropolita Danila, Save i Vasilija Petrovića”, Spomenik SKA, XXV, 1895; D. Ruvarac, „O Vasiliju Petroviću vladici crnogorskom, s aktima iz Karlovačke arhive”, Spomenik SKA, XXXIII, 1898; D. Vuksan, „Prepiska mitropolita Vasilija, mitropolita Save i crnogorskih glavara 1752–1759”, Spomenik SKA, LXXXVIII, 1938; D. Vuksan, „Epoha mitropolita Save i Vasilija”, Zapisi, knj. XVIII, 2, 3, 4, 5, 6, 1937; knj. XIX, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1938; A. Ivić, „Nekoliko dokumenata iz bečkih državnih arhiva”, Zapisi, knj. XXIII, 3, 1940; J. Milović, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore 1685–1782, Cetinje, 1956). Posebna knjiga odabranih političkih spisa mitropolita Vasilija objavljena je u ediciji Književnost Crne Gore od XII do XIX vijeka (Cetinje, 1996). U drugoj polovini XIX vijeka nastaju prvi istoriografski radovi o mitropolitu Petru I, kada počinje i objavljivanje istorijske građe o njemu i njegovom dobu. Nakon njegovog vladarskog portreta, koji je na osnovu nekoliko crnogorskih i ruskih izvora napravljen u Istoriji Crne Gore Milorada Medakovića (1850) i Istoriji Crne Gore Dimitrija Milakovića (1856), napisana je krajem XIX vijeka i prva monografija o Petru I Petroviću Njegošu (Л. Попович, Черногорский владыка Петр I, Киев, 1897). Knjiga je djelimično utemeljena na objavljenoj arhivskoj građi. Nove podatke o političkom djelovanju mitropolita Petra I, kao i Crnoj Gori njegovog doba, saopštio je Vladan Đorđević, i to na osnovu izvora iz Državnog arhiva u Beču. U dvjema studijama: Crna Gora i Austrija u XVIII veku (Beograd, 1912) i Crna Gora i Rusija 1784–1814 (Beograd, 1914), Đorđević je pregledno i iscrpno obradio spoljnopolitičke veze Crne Gore sa dvije monarhije, ukazujući i na lični udio mitropolita Petra I u tim odnosima. Dobra strana ovih studija je u tome što se političkoj ličnosti Petra I pristupa kritički i bez neumjesnog glorifikovanja, a loša strana ovih knjiga je što autorov kritički odnos prema Petru I nije uvijek utemeljen, već je često bezrazložan i maliciozan. Za razliku od Đorđevića, objektivan i cjelovit pregled istorije Crne Gore u vrijeme vladavine mitropolita Petra I od 1784. do 1796, napravio je Gligor Stanojević u svojoj knjizi Crna Gora pred stvaranje države 1773–1796 (Beograd, 1962). U Stanojevićevoj knjizi detaljno je prikazano i političko djelovanje mitropolita Petra I prije stupanja na prijesto. O Crnoj Gori u vrijeme mitropolita Petra I iscrpno je pisao Dušan Vuksan, objavivši seriju članaka u časopisu Zapisi. Članci su pisani uglavnom na osnovu neobjavljene građe iz Državnog arhiva na Cetinju. Iako se u ovim korisnim člancima ne pokazuje prevelika Vuksanova ambicija kao istoričara, on je građu hronološki poređao i iscrpno prepričao, a neke djelove citirao (D. Vuksan, „Crna Gora u doba mladosti mitropolita Petra I”, Zapisi, knj. XXI, 3, 4, 5, 6, 1939; D. Vuksan, „Crna Gora u 1804. godini”, Zapisi, knj. XXII, 4, 5, 1939; D. Vuksan, „Crna Gora u 1805. godini”, Zapisi, knj. XIX, 4, 1938; D. Vuksan, „Crna Gora u 1806. godini”, Zapisi, knj. XX, 4, 1938; D. Vuksan, „Crna Gora u 1807. godini”, Zapisi, knj. XX, 5, 1938; D. Vuksan, „Crna Gora u 1808. godini”, Zapisi, knj. XX, 6, 1938; D. Vuksan, „Crna Gora u 1809. i 1810. godini”, Zapisi, knj. XXII, 6, 1939; D. Vuksan, „Crna Gora u 1811. godini”, Zapisi, knj. XXIV, 6, 1940; D. Vuksan, „Crna Gora u 1812. godini”, Zapisi, knj. XX, 1, 1938; D. Vuksan, „Crna Gora u 1813. godini”, Zapisi, knj. XX, 2, 1938; D. Vuksan, „Crna Gora u 1818. i 1819. godini”, Zapisi, knj. XXI, 1, 1939; D. Vuksan, „Crna Gora u 1820. i 1821. godini”, Zapisi, knj. XXI, 2, 1941; D. Vuksan, „Crna Gora u 1822. i 1823. godini”, Zapisi, knj. XXV, 1, 1941; D. Vuksan, „Crna Gora od 1824. do 1827. godine”, Zapisi, knj. XXV, 4, 1941; D. Vuksan, „Deset godina iz istorije Crne Gore 1794–1803”, Zapisi, knj. XXIII, 4, 5, 6, 1940). Na osnovu ovih članaka, Vuksan je napisao monografiju o mitropolitu Petru I, koja je objavljena na Cetinju 1951. godine. Osim što je potpunija i sadržajnija, monografija se autorskim iskazom i naučnim metodom ne razlikuje znatnije od Vuksanovih članaka. Iako je Vuksan bio vrlo restriktivan pri korišćenju rezultata drugih istoričara, posebno onih koji su istraživali u inostranim arhivima, mora mu se priznati umijeće da maksimalno iskoristi izvor, kao i vještina da u najkraćoj formi tačno ukaže na suštinu događaja ili odnosa. Vuksanova monografija o mitropolitu Petru I zbog toga se može ubrojiti u značajnija ostvarenja crnogorske istoriografije. Pored Vuksanove monografije, početkom pedesetih godina XX vijeka pojavile su se još dvije knjige o mitropolitu Petru I i njegovom vremenu. Najprije monografija Dušana Lekića Spoljna politika Petra I (Cetinje, 1950), a zatim knjiga Petra I. Popovića Crna Gora u doba Petra I i Petra II (Beograd, 1951). Lekić je na osnovu objavljenih izvora i literature, na našem i stranim jezicima, ali i na osnovu sopstvenih ispisa iz inostranih izvora (dokumenata francuskih diplomatskih misija), prikazao spoljnu politiku Petra I, odnosno spoljnopolitičke odnose Crne Gore njegovog doba. Njegova knjiga korektan je pregled diplomatskih relacija Crne Gore od kraja XVIII vijeka do 1830. godine, ali ne i cjelovita monografija o odnosima između Crne Gore i velikih sila u tom periodu. Knjiga Petra I. Popovića o Crnoj Gori u doba Petra I i Petra II Petrovića Njegoša, drugačijeg je karaktera. Riječ je o istoriografskoj sintezi, koju je autor, kako sam kaže, napisao na osnovu objavljene građe i literature, kao i na osnovu sopstvenih ispisa iz cetinjskog i francuskih arhiva. Tri decenije nakon Popovićeve, pojavila se knjiga istog naziva: Crna Gora u doba Petra I i Petra II, čiji je autor Đoko D. Pejović (Beograd, 1981). Posljednju naučnu monografiju o Petru I Petroviću Njegošu napisao je Branko Pavićević (Petar I Petrović Njegoš, Podgorica, 1997). Pored monografija i sinteza, objavljen je i veći broj članaka o mitropolitu Petru I Petroviću Njegošu i Crnoj Gori njegovog doba. Riječ je o radovima koji su nastali na osnovu građe iz domaćih i inostranih arhiva, do kraja XX vijeka (M. Dragović, „Rusija i Crna Gora od 1780. do 1790”, Glasnik SUD, 72, 1891; P. I. Popović, „Ličnost vladike Petra I po francuskim izvorima”, Zapisi, knj. II, 2, 1928; V. Čubrilović, „Crna Gora i rusko-austrijski dogovor o podeli Turske 1782. godine”, Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu, III, 1955; B. Pavićević, „O prvom pohodu Mahmuta Bušatlije na Crnu Goru 1796”, Istorijski časopis, VI, 1956; B. Pavićević, „Politika cara Pavla prema Crnoj Gori”, Glasnik cetinjskih muzeja, 3, 1970; B. Pavićević, „Crna Gora i Boka Kotorska od požunskog do tilzitskog mira 1805–1807”, Istorijski zapisi, 3–4, 1985; B. Pavićević, „O seobi Humaca u Rusiju 1815. godine”, Istorijski zapisi, 1–2, 1970; J. Jovanović, „Crnogorsko-srpski odnosi za vrijeme Prvog srpskog ustanka”, Istorijski zapisi, 2, 1953). Poslije ovog perioda nema istraživačkih radova o njegovoj epohi. O mitropolitu Petru I i njegovom dobu objavljen je veliki broj izvora iz inostranih i domaćih arhiva. Najprije je u časopisu Grlica objavljeno nekoliko dokumenata iz vremena Petra I, uglavnom ruske provenijencije, a zatim je, u nekoliko navrata, Marko Dragović publikovao novu građu o Petru I, takođe ruske provenijencije (M. Dragović, „Materijali za istoriju Crne Gore (Iz vremena vladanja vladike Petra I)”, Glasnik SUD, 55, 1884; M. Dragović, „Materijali za istoriju Crne Gore iz vremena vladike Petra I”, Glasnik SUD, 65, 1886; M. Dragović, „Prilozi za istoriju Crne Gore i Boke Kotorske početkom XIX stoljeća iz petrogradskog državnog arhiva”, Spomenik SKA, XXXI, 1898). Dragović je u nekoliko navrata objavljivao građu o mitropolitu Petru I Petroviću Njegošu, kao i njegovu prepisku. Prepiska mitropolita Petra I, kao i druga dokumenta iz njegove epohe, objavljivani su i prvih decenija XX vijeka u raznim periodičnim publikacijama i zbornicima dokumenata (S. Dimitrijević, „Građa za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i biblioteka”, Spomenik SKA, LIII, 1922; V. Đorđević, Ispisi iz bečkih državnih arhiva, Beograd, 1913). Veći broj dokumenata iz epohe mitropolita Petra I, kao i njegova pisma, objavio je Dušan Vuksan u časopisu Zapisi („Petar I i Karađorđe”, Zapisi, knj. I, 2, 1927; „Prepiska Petra I Petrovića Njegoša s knezom Milošem Obrenovićem”, Zapisi, knj. II, 3, 4, 1928; „Prepiska Petra I Petrovića Njegoša s vojvodama iz ustanka i s drugim licima iz Srbije”, Zapisi, knj. II, 5, 6, knj. III, 1–2, 1928; „Crna Gora i pogranični Turci”, Zapisi, knj. XIV, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1935; „Epoha mitropolita Petra I”, Zapisi, knj. XIX, 1, 2, 3, 4, 5, 6; knj. XX, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1938; knj. XXI, 1, 2, 3, 4, 1939; „Politička i druga interesantnija pisma iz vremena mitropolita Petra I”, Zapisi, knj. XX, 2, 3, 4, 5, 6, 1938; knj. XXI, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1939; knj. XXII, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1939; knj. XXIII, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1940; knj. XXIV, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1940; „Dodatak Poslanicama Petra I”, Zapisi, knj. XXV, 2, 3, 1941). Vuksan je 1935. na Cetinju objavio kao posebno izdanje i 245 poslanica mitropolita Petra I Petrovića Njegoša. Pisma Petra I Petrovića Njegoša, kao i dokumenta iz njegovog doba, objavljivali su i drugi istraživači (R. Dragićević, „Građa za kulturnu istoriju Crne Gore i susjednog joj Primorja”, Zapisi, knj. XXI, 2, 3, 4, 5, 6, 1940; R. Dragićević, „Nekoliko novih dokumenata od 1748. do 1834”, Istorijski zapisi, knj. III, 1–2, 1949; R. Dragićević, „Dokumenta iz arhive crnogorskih guvernadura”, Istorijski zapisi, knj. IV, 1–3, 1949; 4–6, 1949; knj. V, 1–3, 1949; 4–6, 1949; knj. VI, 7–9, 1949; 10–12, 1949; J. Milović, „Pisma Petra I Petrovića Njegoša”, Istorijski zapisi, knj. V, 4–6, 1950; knj. VI, 7–9, 1950, 10–12, 1950; A. Forišković, „Nekoliko dokumenata o zavladičenju Petra I Petrovića 13. X 1784. u Sremskim Karlovcima”, Istorijski zapisi, 1, 1969). Prepisku između mitropolita Petra I i austrijskog generala Nikoletija, tokom 1801. i 1802. (ukupno 17 pisama), objavili su kao posebno izdanje Danilo Klen i Mirjana Strčić (Zagreb, 1990). Najcjelovitije izdanje političkih spisa mitropolita Petra I priredio je Jevto Milović, objavivši u dva toma oko 890 njegovih pisama i drugih dokumenata. Iz neobjašnjivih razloga, u ovom Milovićevom izdanju nedostaju mnoga važna mitropolitova pisma, već objavljena u drugim publikacijama, kao i njegov testament (Petar I Petrović Njegoš – pisma i drugi dokumenti (1780–1820), knj. 1, Titograd, 1987; Petar I Petrović Njegoš – pisma i druga dokumenta (1821–1830), knj. 2, Titograd, 1988). Nasljednik mitropolita Petra I, Petar II Petrović Njegoš, postao je predmetom istoriografskog zanimanja nedugo nakon smrti. Srećna okolnost da je mitropolit Petar II bio i pjesnik velikog ugleda u srpskom i slovenskom svijetu, uticala je da se rano počne s objavljivanjem njegovih pisama, ali i druge građe o njegovom životu i vladavini. Nedugo nakon njegove smrti, objavljena su mnoga sjećanja i zabilješke mitropolitovih savremenika i saradnika, zahvaljujući čemu su istoričari dobili koristan materijal za radove o Petru II Petroviću Njegošu. Od njegovih bliskih saradnika, najviše napora da napravi istoriografski portret mitropolita Petra II uložio je Milorad Medaković (Petar Petrović Njegoš, posljednji vladajući vladika crnogorski, Novi Sad, 1882). Najvredniji dio ove knjige su Medakovićeva sjećanja na pojedine događaje iz vremena kada je bio lični sekretar crnogorskog mitropolita i nekoliko anegdota koje se odnose na njihovu saradnju. Prva monografija o mitropolitu Petru II kao vladaru, zasnovana većim dijelom na prvorazrednoj arhivskoj građi, objavljena je u Moskvi 1887. godine. Bila je to knjiga Petra Aleksejeviča Lavrova Petar II Petrović Njegoš, vladika crnogorski i njegova literarna djelatnost. Na osnovu zvanične građe, kao i brojnih drugih izvora iz privatnih arhiva, Lavrov je napisao monografiju koja je od stručnjaka ocijenjena najvišim ocjenama. On je u sklopu osnovnog teksta, ali i u formi priloga, objavio mnogo novih i korisnih izvora o crnogorskom mitropolitu, a dao je i neka vrlo utemeljena tumačenja procesa i događaja iz njegovog doba. Ova knjiga je do naših dana zadržala svojstva dragocjenog i vrijednog istoriografskog ostvarenja. Iako je cijenio Lavrovljevu knjigu, Pavle Rovinski smatra da je u njoj veća pažnja posvećena pjesniku Petru II nego Petru II vladaru i državniku. Ubijeđen da se o političkoj ličnosti mitropolita Petra II može još mnogo toga reći, Rovinski odlučuje da napiše knjigu o njemu kao vladaru. Njegova knjiga Petar II Petrović Njegoš, vladika crnogorski (1830–1851), objavljena je u Sankt Peterburgu 1889. godine. Za svoje djelo on je uglavnom koristio građu ruskog konzulata u Dubrovniku, kao i objavljene izvore i svjedočenja o mitropolitu Petru II Petroviću Njegošu. Vrijednost knjige Rovinskog je i u tome što kritički preispituje neke tvrdnje o Petru II i njegovom vremenu, iznijete u prethodnim studijama, ali i što objektivno tretira mitropolitove vladalačke slabosti. Nakon Pavla Rovinskog, monografiju o mitropolitu Petru II kao vladaru i državniku napisao je Lazar Tomanović (Petar Drugi Petrović Njegoš kao vladalac, Cetinje, 1896). Tomanović je kao građu za svoju knjigu iskoristio knjige o mitropolitu Petru II koje su se ranije pojavile, ne saopštivši nijedan novi podatak ili neko novo tumačenje. Posljednju monografsku publikaciju o mitropolitu Petru II Petroviću Njegošu napisao je Jevto Milović (Njegoš u slici i riječi, Titograd, 1974). Riječ je o monografiji koja je trebalo da na pregledan i popularan način prikaže njegovu vladarsku ličnost, a najveći dio teksta čine djelovi Milovićevih objavljenih radova o Petru II, kao i objavljeni istorijski izvori. Vladavini Petra II Petrovića Njegoša posvećen je odjeljak i u prvom tomu četvrte knjige Istorije Crne Gore, autora Branka Pavićevića (Podgorica, 2004). O mitropolitu Petru II Petroviću Njegošu objavljeni su i brojni članci i prilozi utemeljeni na objavljenim i neobjavljenim arhivalijama. Značajnije istraživačke radove o političkom djelovanju mitropolita Petra II i njegovom dobu, uglavnom utemeljene na građi iz cetinjskih i ruskih arhiva, objavili su Risto Dragićević i Branko Pavićević (R. Dragićević, „Njegoševo ukidanje guvernadurstva”, Istorijski zapisi, knj. III, 1–2, 1949; R. Dragićević, „Crna Gora krajem 1851. godine”, Istorijski zapisi, 1, 1953; R. Dragićević, „Crna Gora za vrijeme prvog Njegoševog odlaska u Rusiju”, Istorijski zapisi, 1–2, 1955; B. Pavićević, „Memorandum J. P. Kovaljevskog o Crnoj Gori 1838. godine”, Istorijski zapisi, 2, 1967; B. Pavićević, „Pripreme za dolazak Vukotića i Vučićevića u Crnu Goru 1831. godine”, Istorijski zapisi, 4, 1968; B. Pavićević, „O misiji Ivana Ivanovića-Vukotića i Mateja Petrovića-Vučetića u Crnoj Gori 1831–1834”, Istorijski časopis, VII, 1957; B. Pavićević, „Njegoš i Jakov Nikolajevič Ozereckovski”, Istorijski zapisi, 1, 1967; B. Pavićević, „Njegoševa misija u Rusiji 1837. godine”, Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor, 1960). Dragićević je svoje izabrane članke o Petru II objavio i kao posebno izdanje (Članci o Njegošu, Cetinje, 1949). Veći broj članaka i priloga o mitropolitu Petru II, prvenstveno utemeljenih na građi austrijskih državnih institucija, objavio je Jevto Milović, koji je više od tri decenije istraživao i izučavao život i djelo Petra II Petrovića Njegoša („Njegošev boravak u Beču 1836. i 1837. i njegov pokušaj da pođe u Pariz”, Istorijski zapisi, 1, 1954; „Dolazak ruskog potpukovnika Jakova Ozereckovskog i Njegoševo zavođenje reformi u Crnoj Gori 1837. godine”, Istorijski zapisi, 1, 1953; „Prodaja manastira Podmaine Austriji 1837”, Istorijski zapisi, 3, 1963; „Pogibija Ali-pašinih poslanika na Bašinoj vodi 7. avgusta 1843”, Stvaranje, 3, 1971; „O Njegoševom putu u Beč 1846/47. godine”, Glasnik cetinjskih muzeja, XII, 1979; „Napori skadarskog vezira Osman-paše da zavadi i pokori Crnogorce 1846. i 1847”, Glasnik Odjeljenja društvenih nauka CANU, 3, 1981). U ovim člancima i prilozima mnogo je novih činjenica i saznanja o političkom djelovanju mitropolita Petra II, njegovoj ličnosti i vladavini, kao i o ličnostima koje su s njim dolazile u dodir. Svoje najznačajnije članke o vladarskom i političkom djelovanju mitropolita Petra II objavio je Jevto Milović kao posebno izdanje (Petar II Petrović Njegoš u svom vremenu, Titograd, 1984), a nešto ranije objavio je u jednoj knjizi i svoje članke o njegovom književnom stvaralaštvu (Staze ka Njegošu, Titograd, 1983). Objavljivanje istorijskih izvora o mitropolitu Petru II i njegovom dobu započelo je u drugoj polovini XIX vijeka. U tom periodu priređivači su najčešće objavljivali jedno ili nekoliko njegovih pisama, a ponekad i dokument koji se odnosi na njegovo doba. Tek prvih decenija XX vijeka započinje sistematsko prikupljanje i objavljivanje arhivske građe o Petru II Petroviću Njegošu. Uglavnom na osnovu građe iz crnogorskih arhiva, publikovani su mnogi tematski izbori dokumenata o mitropolitu Petru II, kao i veći broj njegovih pisama („Prepiska vladike Rada sa Ali-pašom”, Zapisi, knj. VII, 2, 3, 5, 6, 1930; D. Vuksan, „Crna Gora i pogranični Turci”, Zapisi, knj. XIV, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1935; knj. XVII, 6, 1937; D. Vuksan, „Poslanice vladike Rada”, Zapisi, knj. XVIII, 5, 6, 1937; D. Vuksan, „Pisma Ozereckovskog, Kovaljevskog i Čevkina vladici Radu”, Spomenik SKA, LXXXI, 1935; J. Milović, „Iz neobjavljene Njegoševe prepiske”, Istorijski zapisi, knj. I, 1–2, 3–4, 5–6; knj. II, 1–2, 1948; J. Milović, „Austrijski izvještaj o posjeti Crnoj Gori ruskog rudarskog kapetana Jegora Kovaljevskog”, Istorijski zapisi, knj. III, 5–6, 1949). U Spomenici Petra II Petrovića Njegoša (Cetinje, 1926), Dušan Vuksan je priredio više od dvije stotine pisama mitropolita Petra II, kao i druga važna dokumenta iz njegovog doba. Vuksan je kao posebno izdanje objavio i pisma mitropolita Petra II, nastala u periodu od 1830. do 1841. (Pisma Petra Petrovića Njegoša (1830–1841), Beograd, 1940). Bila je to prva od dvije planirane knjige pisama Petra II, a izdavanje druge knjige, za period od 1842. do 1851, spriječili su rat 1941. i Vuksanova smrt (1944). Sabrana pisma mitropolita Petra II Petrovića Njegoša, koja obuhvataju njegovu cjelokupnu vladavinu, objavljena su tek u periodu od 1951. do 1955. godine. Pisma je, u tri toma, priredio Miraš Kićović (P. P. Njegoš, Pisma, knj. I, 1830–1837, Beograd, 1951; P. P. Njegoš, Pisma, knj. II, 1838–1842, Beograd, 1953; P. P. Njegoš, Pisma, knj. III, 1843–1851, Beograd, 1955). Mnoga austrijska dokumenta o mitropolitu Petru II i Crnoj Gori njegovog doba, koja se čuvaju u Državnom arhivu u Zadru, objavio je Jevto Milović u šest tomova (J. Milović, Petar II Petrović Njegoš, Građa, knj. 4, 1845–1847, Titograd, 1986; knj. 5, 1848–1849, Titograd, 1987; knj. 6, 1850–1851, Titograd, 1990). Nova dokumenta o mitropolitu Petru II, koja se nalaze u arhivima u Beču, Veneciji i Trstu, objavio je Živko Brković (Moje arhivalije o Njegošu, Podgorica, 2005). Važna dokumenta o državnom životu Crne Gore u vrijeme mitropolita Petra II, kao i neki njegovi do tada nepoznati politički spisi, nalaze se u zborniku Crnogorski zakonici (knj. I, Podgorica, 1998). Dvadesetih i tridesetih godina XX vijeka nastaju prvi značajniji istoriografski radovi koji se odnose na epohu knjaza Danila i njegovu političku ličnost. Sve do tada, istoriografska obrada njegovog vremena i ličnosti uglavnom se kretala između prigodnog pregleda njegove vladavine i impresija njegovih savremenika, koji su željeli da se okušaju kao istoričari. Dvadesetih godina XX vijeka, radovima srpskih istoričara – Vladimira Ćorovića i Vladana Đorđevića, napravljen je prvi značajniji istraživački iskorak u izučavanju političke ličnosti knjaza Danila i njegove epohe i iznesen je poveći korpus novih činjenica i saznanja. Vladimir Ćorović je, uglavnom na osnovu građe iz austrijskih arhiva, napisao monografiju Luka Vukalović i hercegovački ustanci 1852–1862 (Beograd, 1923), u kojoj je prikazao i politiku Crne Gore prema ovim ustancima u vrijeme knjaza Danila. Ćorovićeva monografija pokazuje da je knjaz Danilo bio tvorac snažne crnogorske nacionalnooslobodilačke politike u okruženju i da su njegovi konflikti s Osmanskim carstvom bili dio osmišljenog državotvornog programa. O nacionalnooslobodilačkoj akciji Crne Gore i knjazu Danilu kao vladaru, na osnovu građe iz Državnog arhiva u Beču, važne podatke saopštio je Vladan Đorđević. U svojoj knjizi Crna Gora i Austrija 1814–1894 (Beograd, 1924), on je na stotinak strana prepričao ili citirao najvažnije austrijske izvještaje o prilikama u Crnoj Gori, tako da se na osnovu njih jasno prepoznaju knjaževi politički nazori, djelovanje i ideje. Zahvaljujući ovim dvjema studijama, postalo je jasno da je politički značaj knjaza Danila imao balkansku dimenziju, te da je svojim djelovanjem uspio da Crnu Goru učini činiocem u politici velikih sila na Balkanu. Ova spoznaja dodatno je potvrđena knjigom Vasilja Popovića Politika Francuske i Austrije na Balkanu u vreme Napoleona III (Beograd, 1925), koja je ukazala na međunarodni kontekst nacionalnooslobodilačke politike Crne Gore tokom vladavine knjaza Danila. Krajem dvadesetiih godina XX vijeka, u časopisu Zapisi, počinje objavljivanje članaka i priloga o knjazu Danilu i njegovom dobu, pisanih na osnovu građe iz Državnog arhiva na Cetinju. Čitavim nizom manjih i većih radova, stvorena je nezaobilazna istoriografska osnova za izučavanje vladavine knjaza Danila, a njegova epoha i ličnost, nakon što je osmotrena na osnovu arhivalija iz Beča, dobila je i svoju cetinjsku vizuru. Nesumnjivo je najznačajniji prilog izučavanju knjaza Danila i njegovog doba dao Dušan Vuksan, koji je u Zapisima objavio seriju od osamnaest članaka, pod nazivom: Knjaz Danilo Petrović Njegoš (D. Vuksan, „Knjaz Danilo Petrović Njegoš (Stupanje na prijesto i prva godina vlade)”, Zapisi, knj. VIII, 4, 5, 1931; D. Vuksan, „Knjaz Danilo Petrović Njegoš (Druga godina vlade)”, Zapisi, knj. IX, 1, 2, 1931; D. Vuksan, „Knjaz Danilo Petrović Njegoš (Treća godina vlade)”, Zapisi, knj. XI, 2, 3, 4, 5, 1932; D. Vuksan, „Knjaz Danilo Petrović Njegoš (Četvrta godina vlade)”, Zapisi, knj. XVI, 6, 1936; D. Vuksan, „Knjaz Danilo Petrović Njegoš (Peta godina vlade)”, Zapisi, knj. XVII, 1, 2, 1937; D. Vuksan, „Knjaz Danilo Petrović Njegoš (Šesta godina vlade)”, Zapisi, knj. XVII, 3, 4, 1937; D. Vuksan, „Knjaz Danilo Petrović Njegoš (Sedma godina vlade)”, Zapisi, knj. XVII, 5, 6, 1937; D. Vuksan, „Knjaz Danilo Petrović Njegoš (Osma godina vlade)”, Zapisi, knj. XVIII, 2, 3, 1937; D. Vuksan, „Knjaz Danilo Petrović Njegoš (Deveta godina vlade)”, Zapisi, knj. XVIII, 4, 1937). Vuksan je podijelio vladavinu knjaza Danila po godinama i za svako godište saopštio najvažnije izvore. U pojedinim slučajevima izvori čine tematsku cjelinu, a ponekad su dati shodno hronologiji. Isto kao i u člancima o mitropolitu Petru I, Vuksan nije imao prevelikih autorskih pretenzija, osim da pouzdano i iscrpno saopšti sadržaje najvažnijih izvora iz vremena knjaza Danila. Zbog toga su njegovi članci o knjazu Danilu postali nezaobilazna literatura za sve buduće istraživače. Vuksan se kasnijim istoričarima preporučio i kao uzor pravednog vrednovanja Danilove vladavine i političke ličnosti. Pored Vuksanovih članaka, značajan je rad Dragoslava Stranjakovića „Knjaz Danilo i pitanje priznavanja sizerenstva sultanova nad Crnom Gorom od Pariskog kongresa do smrti Stevana Perovića-Cuce u Carigradu” (Zapisi, knj. VII, 5, 6, 1930). Rad je nastao na građi francuskog Ministarstva spoljnih poslova i obrađuje jedan od najvažnijih aspekata crnogorske borbe za sticanje zvaničnog međunarodnog priznanja u vrijeme knjaza Danila. Takođe, rad o spoljnopolitičkoj aktivnosti knjaza Danila i nekim političkim događajima iz 1857, ali na građi iz Državnog arhiva u Beču, napisao je Vasilj Popović („Akcija kneza Danila u Parizu 1857. godine”, Glas SKA, CX, 1923). Poslije 1945, uglavnom u časopisu Istorijski zapisi, objavljeno je nekoliko korisnih, istraživački utemeljenih članaka o vremenu knjaza Danila. Za razumijevanje knjaževih napora za sticanje međunarodnog priznanja Crne Gore, nezaobilazan je rad Branka Pavićevića „Plan knjaza Danila za regulisanje odnosa s Portom 1856. godine” (Istorijski zapisi, 1, 1960). Značajni su i radovi Radomana Jovanovića, koji se takođe odnose na neke segmente međunarodnih odnosa Crne Gore u doba knjaza Danila („Razgraničenje Crne Gore i Turske 1858. godine”, Istorijski zapisi, 2, 3, 1966; „Misija J. P. Kovaljevskog u Crnoj Gori 1854. godine”, Istorijski zapisi, 1, 1968). Nekoliko priloga o knjazu Danilu i njegovom vremenu, na osnovu francuskih arhivalija i štampe, objavio je Andrija Lainović („Francuski arhivski podaci o ubistvu knjaza Danila”, Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru, 1956; „Francuski konzul u Skadru Ijasent Ekar i njegova prva posjeta Crnoj Gori”, Istorijski zapisi, 1–2, 1956; „Misija jednog francuskog diplomate na Balkanu uoči Krimskog rata”, Istorijski zapisi, 1–2, 1957). O kulturno-prosvjetnim prilikama u Crnoj Gori i uređenju Pravoslavne crkve za vrijeme vladavine knjaza Danila, dva značajna rada napisao je Petar I. Popović („O kulturno-prosvetnoj delatnosti u Crnoj Gori u doba knjaza Danila”, Glas SANU, 1969; „Nikanor Ivanović Njeguš”, Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, 1959). O spoljnopolitičkoj i nacionalnooslobodilačkoj djelatnosti Crne Gore posljednjih godina vladavine knjaza Danila, dragocjenu monografiju napisao je Radoman Jovanović (Crna Gora i velike sile 1856–1860, Titograd, 1983). Koristeći veliki broj novih izvora, posebno ruskih i francuskih, Jovanović je ukazao na nastanak i koncepciju „crnogorskog pitanja”, kao i na spoljnopolitičko angažovanje crnogorske države da to pitanje riješi. Prva monografija o knjazu Danilu pojavila se 1990, a njen autor je Branko Pavićević (Knjaz Danilo, Beograd, 1990). Monografija Knjaz Danilo prvenstveno je nastala na građi iz fondova Arhiva spoljne politike Rusije, Državnog arhiva u Beču, Ratnog arhiva u Beču, Historijskog arhiva u Zadru, kao i fondova Državnog arhiva na Cetinju. Objavljivanje dokumenata o vladavini knjaza Danila i njegovih političkih spisa, počelo je još za knjaževa života. Krajem XIX vijeka objavljeno je nekoliko pisama knjaza Danila, koja su bila u privatnom vlasništvu (M. Dragović, „Pismo Omer-paši Latasu”, Crnogorka, 12, 1885; D. Miković, „Pismo Omer-paši Latasu”, Luča, 7–8, 1899; D. Miković, „Pismo knjaza Danila I Grahovljanima”, Luča, 4, 1900; T. Kažić, „Pismo knjaza Danila I Lješnjanima”, Luča, 7, 1900; Lj. Bulatović, „Jedno pismo blaženopočivšeg knjaza Danila I glavarima Rovačkim”, Prosvjeta, 11–12, 1900). Kasnije, u časopisu Zapisi, objavio je Dušan Vuksan veći broj pisama knjaza Danila, kao i građu iz njegovog doba (D. Vuksan, „Pet dokumenata iz prvih godina vladavine knjaza Danila”, Zapisi, knj. III, 4, 1928; D. Vuksan, „Prepiska knjaza Danila sa srpskim vladarima i drugim licima iz Srbije”, Zapisi, knj. III, 4, 1928; D. Vuksan, „Veze Crne Gore sa Hercegovinom od 1852. godine”, Zapisi, knj. VIII, 3, 4, 5, 6, 1931; knj. IX, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1931; knj. X, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1932; knj. XI, 1, 2, 3, 4, 5, 1932; D. Vuksan, „Crna Gora i pogranični Turci”, Zapisi, knj. XV, 1, 2, 3, 4, 1936; D. Vuksan, „Dvije interesantne naredbe knjaza Danila”, Zapisi, knj. XVII, 2, 1937; D. Vuksan, „Prepiska knjaza Danila i Đorđa Stratimirovića”, Zapisi, knj. XVII, 4, 1937; D. Vuksan, „Knjaz Danilo Spiru Gopčeviću”, Zapisi, knj. XVIII, 5, 1937; D. Vuksan, „Nekoliko pisama iz početka vladavine knjaza Danila”, Zapisi, knj. XX, 3, 1938; D. Vuksan, „Knjaz Danilo Okružnom kapetanu kotorskom”, Zapisi, knj. XX, 4, 1938; D. Vuksan, „Knjaz Danilo M. Medakoviću”, Zapisi, knj. XXV, 3, 1941). Jedan dio građe o knjazu Danilu i njegovom dobu, koja se nalazi u Državnom arhivu u Zadru, objavio je Jevto Milović („Istorijska građa iz doba knjaza Danila”, Istorijski zapisi, knj. II, 5–6, 1948; knj. IV, 4–6, 1949; knj. V, 1–3, 1950). Raznovrsnu građu iz domaćih i inostranih arhiva o Bici na Grahovcu i njenim posljedicama objavio je Andrija Lainović u okviru posebnog izdanja. Lainović je objavio i značajnu građu o Crnoj Gori u vrijeme rata s Osmanskim carstvom (1852/1853) i prepisku između knjaza Danila i → Napoleona III Bonaparte (Pobjeda na Grahovcu 1858. godine u spisima savremenika, Cetinje, 1958; „Turski napad na Crnu Goru krajem 1852. i početkom 1853. godine na osnovu arhivskog materijala”, Godišnjak Pedagoške akademije, 1, 1969; A. Lainović, „Prepiska crnogorskog knjaza Danila sa dvorom Napoleona III”, Vranjski glasnik, XI, 1972). Najvažniji dokumenti i pravni akti iz epohe knjaza Danila objavljeni su u zborniku Crnogorski zakonici (knj. I, Podgorica, 1998). Odabrani politički spisi knjaza Danila, kao posebno izdanje, objavljeni su 2013. (Knjaz Danilo Petrović Njegoš, Politički spisi, priredio Ž. M. Andrijašević, Podgorica, 2013). O posljednjem vladaru dinastije Petrović Njegoš, knjazu i kralju Nikoli I, još nije napisana naučna monografija. Razlog tome nije nepostojanje ili nedostupnost dovoljnog broja relevantnih izvora, već hronološki raspon i kompleksnost njegovog vladarskog i političkog djelovanja. Prvi pokušaji istoriografskog prikaza vladavine knjaza i kralja Nikole napravljeni su još za njegovog života, ali je većina tih radova, budući da su nastali s naglašenom političko-ideološkom tendencijom, pružala neobjektivnu sliku. Ipak, postoji nekoliko radova u kojima su prezentirana korisna i pouzdana znanja o epohi posljednjeg vladara dinastije Petrović Njegoš. Jedna od prigodnih publikacija, Pedeset godina na prestolu Crne Gore (Cetinje, 1910), nastala u čast vladarskog jubileja Nikole I Petrovića Njegoša, donosi sistematizovan i na zvaničnim podacima zasnovan pregled njegove vladavine od 1860. do 1910. godine. U ovoj publikaciji, koju čini sedam poglavlja („Spoljni odnosi”, „Vojska”, „Crkva”, „Prosvjeta”, „Državne finansije”, „Uporedni pregled državnih prihoda i rashoda od 1903. do 1910”, „Unutrašnje uređenje”), iznose se zvanični statistički podaci i činjenice, koje ukazuju na politički, institucionalni i društveni razvoj Crne Gore tokom pola vijeka vladavine knjaza Nikole. I pored uobičajenih adoracija u čast slavljenika, kome se neosnovano pripisuje isključiva zasluga za ostvareni napredak, ova publikacija je bogata riznica znanja i činjenica o vladavini knjaza Nikole. Naravno, samo onih znanja i činjenica koje njega i njegovo doba prikazuju u najboljem svijetlu. Vrijedno istoriografsko ostvarenje o vladavini knjaza Nikole predstavlja četvrti tom knjige P. A. Rovinskog Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti (Petrograd, 1915), koji se odnosi na njen državni razvoj u drugoj polovini XIX i prve decenije XX vijeka. Rovinski je iscrpno i sistematizovano ukazao na državni razvoj Crne Gore u vrijeme knjaza Nikole, posebno na razvoj prosvjetnih i vjerskih institucija, na promjene u društveno-ekonomskoj sferi, kao i na obilježja perioda ustavnosti i parlamentarizma. Umješno je koristio sve tadašnje statističke izvore, kao i zvanične podatke o državnom razvoju Crne Gore koji su objavljivani u crnogorskoj štampi. Rovinski se nije ustručavao ni od kritičkog osvrta na epohu knjaza Nikole, čineći to s razlogom i, nadasve, dobrim utemeljenjem. Tridesetih godina XX vijeka objavljeno je nekoliko istoriografskih radova o vladavini kralja Nikole. Mihailo Zorić napisao je rad o prvim godinama vladavine kralja Nikole, ali je saznajni i stručni karakter rada na niskom nivou (Kralj Nikola Petrović Njegoš – mladost i prve godine vlade, Cetinje, 1935). Prvim godinama vladavine kralja Nikole bavio se i Dušan Vuksan, na isti način na koji je pisao o knjazu Danilu. Za svoj rad Vuksan je koristio dokumenta iz Državnog arhiva na Cetinju („Prva godina vlade knjaza Nikole”, Zapisi, knj. XV, 5, 1936; „Druga godina vlade knjaza Nikole”, Zapisi, knj. XIX, 4, 5, 1938). Mnogi podaci o vladavini knjaza Nikole nalaze se i u već pominjanoj knjizi Vladana Đorđevića Crna Gora i Austrija 1814–1894 (Beograd, 1924), nastaloj na austrijskoj građi. U knjizi je primjetna autorova neobjektivnost i malicioznost prema knjazu Nikoli. Tek poslije Drugog svjetskog rata nastala je ogromna literatura o Crnoj Gori u vrijeme knjaza i kralja Nikole, na osnovu koje se može napraviti i njegov vladarski portret. Najprije je Jagoš Jovanović napisao opširan pregled istorije Crne Gore od srednjeg vijeka do 1918. godine, u kome je najveći dio, oko 150 strana, posvetio vladavini Nikole I Petrovića Njegoša (Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti: Istorija Crne Gore od početka VIII vijeka do 1918. godine, Cetinje, 1948). Ako imamo u vidu tadašnja znanja i literaturu, kao i tadašnji stupanj crnogorske istoriogafije, možemo reći da je Jovanović napravio dobar i sadržajan pregled ovog perioda istorije Crne Gore. Za izučavanje političkog djelovanja knjaza Nikole od 1860. do 1878, korisne su monografije Branka Pavićevića, Mila Vukčevića, Radomana Jovanovića i Novaka Ražnatovića (B. Pavićević, Crna Gora u ratu 1862. godine, Beograd, 1963; M. Vukčević, Crna Gora i Hercegovina uoči rata 1874–1876, Cetinje, 1950; R. Jovanović, Politički odnosi Crne Gore i Srbije 1860–1878, Cetinje, 1977; N. Ražnatović, Crna Gora i Berlinski kongres, Cetinje, 1979). Za razumijevanje nacionalne politike Crne Gore poslije 1878, i uticaja knjaza i kralja Nikole na ovu politiku, mogu da posluže monografije Đorđija Pejovića i Đorđija Nikprelevića (Đ. Pejović, Politika Crne Gore u Zatarju i Gornjem Polimlju 1878–1912, Titograd, 1973; Đ. Nikprelević, Ustanak u Malesiji 1911. godine, Podgorica, 2001). O društveno-ekonomskim prilikama u Crnoj Gori tokom vladavine Nikole I pouzdano i iscrpno svjedoče knjige Mirčete Đurovića, Žarka Bulajića, Đorđija Pejovića i Branislava Marovića (M. Đurović, Trgovački kapital u Crnoj Gori u drugoj polovini 19. i početkom 20. vijeka, Titograd, 1958; Ž. Bulajić, Agrarni odnosi u Crnoj Gori (1878–1912), Titograd, 1959; M. Đurović, Crnogorske finansije 1860–1915, Titograd, 1960; Đ. Pejović, Razvitak prosvjete i kulture u Crnoj Gori 1852–1916, Cetinje, 1971; B. Marović, Ekonomska istorija Crne Gore, knj. 1, Podgorica, 2006). O parlamentarnom životu u Crnoj Gori 1905–1914. iscrpno su pisali Nikola Škerović i Novica Rakočević, ali su obojica, a posebno Škerović, o tom vremenu pisali ne samo kao istoričari, već i kao pristalice vladareve opozicije (N. Škerović, Crna Gora na osvitku XX vijeka, Beograd, 1964; N. Rakočević, Crnogorska narodna skupština, Podgorica, 1997). Razdoblju ratova od 1912. do 1918, djelovanju crnogorske emigrantske vlade od 1916. do 1921, kao i nestanku crnogorske nezavisne države, posvećeno je nekoliko monografija (M. Đurišić, Prvi balkanski rat 1912–1913, Beograd, 1960; M. Vojvodić, Skadarska kriza 1913. godine, Beograd, 1970; B. Babić, Politika Crne Gore u novooslobođenim krajevima 1912–1914, Cetinje – Titograd, 1984; N. Rakočević, Crna Gora u Prvom svjetskom ratu 1914–1918, Podgorica, 1997; N. Škerović, Crna Gora za vrijeme Prvog svjetskog rata, Titograd, 1963; D. Vujović, Ratna saradnja Crne Gore i Francuske 1914–1916, Podgorica, 1994; D. Vujović, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije, Titograd, 1962; D. Vujović, Podgorička skupština, Zagreb, 1988; D. Živojinović, Italija i Crna Gora 1914–1925, Beograd, 1998; D. Živojinović, Nevoljni saveznici 1914–1918, Beograd, 2000; D. Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914–1922 (Odabrane studije), Beograd, 1996; Š. Rastoder, Crna Gora u egzilu, knj. 1, Podgorica, 2004). Za potpunije spoznaje o vladavini i političkom djelovanju knjaza i kralja Nikole, kao i za cjelovitiji uvid u društveno-ekonomske i političke okolnosti u kojima je vladao, mogu biti korisni i brojni istraživački članci (D. Vujović, „Borba Rusije i Francuske za uticaj na spoljnu politiku Crne Gore i kampanja protiv knjaza Nikole 1867. godine”, Istorijski zapisi, 4, 1964; M. Dašić, „O nekim opštim pogledima na Crnu Goru epohe kralja Nikole (1860–1918)”, Kralj Nikola – ličnost, djelo i vrijeme, Zbornik radova, knj. 1, Podgorica, 1998; Š. Rastoder, „Vjerska politika kralja Nikole 1878–1912 (Odnos prema muslimanima)”, Kralj Nikola – ličnost, djelo i vrijeme, Zbornik radova, knj. 1, Podgorica, 1998; Ž. M. Andrijašević, „Politička osnova vladarskog kulta knjaza Nikole krajem 19. i početkom 20. vijeka”, Istorijski zapisi, 1–2, 2002; R. Jovanović, „Stav Crne Gore prema aneksiji Bosne i Hercegovine”, Istorijski zapisi, 1, 1963). Na osnovu svih ovih radova, nastao je i sintetički pregled prošlosti Crne Gore u vrijeme knjaza Nikole, autora Branka Pavićevića, koji se u višetomnoj ediciji Istorije Crne Gore okončava sa 1878. godinom (Podgorica, 2004). Izučavanju epohe kralja Nikole posvećene su i monografije Živka Andrijaševića (Crnogorska ideologija 1860–1918, Cetinje, 2017; Gospodar, Beograd, 2018; Crnogorska istorija, Podgorica, 2019). Objavljeni su i brojni izvori o vladavini Nikole I Petrovića Njegoša (Ministarstvo finansija (1879–1915), Zbornik dokumenata, priredio S. Burzanović, Podgorica, 2005; B. Kovačević, Ž. Andrijašević, Državni savjet Knjaževine (Kraljevine) Crne Gore 1879–1915, Cetinje, 2001; Ministarstvo inostranih djela (1879–1915), Zbornik dokumenata, priredio S. Burzanović, Podgorica, 2007; Ministarstvo vojno (1879–1916), Zbornik dokumenata, priredio S. Burzanović, Podgorica, 2010; N. Rajković, Crnogorski sudovi 1879–1899, Podgorica, 1998; P. Popović, Odnosi Srbije i Crne Gore u XIX veku (1804–1903), Beograd, 1987; Crnogorski zakonici 1796–1916, knj. 1–5, priredili B. Pavićević i R. Raspopović, Podgorica, 1998). Potpunijem razumijevanju vladarske ličnosti kralja Nikole doprinose i njegovi politički spisi (Govori, Sabrana djela, knj. 4, priredio S. Vukmanović, Cetinje, 1969; Pisma, Sabrana djela, knj. 6, priredio S. Vukmanović, Cetinje, 1969; Politički spisi, priredio D. Živković, Cetinje – Titograd, 1989).