Srednjovjekovno vinogradarstvo i vinarstvo, gajenje vinove loze, zastupljenost vinograda, proizvodnja vina i vinska kultura od početka XII do kraja XV vijeka. Zemljišna površina zasađena vinovom lozom nazivala se u srednjem vijeku isto kao i danas – vinograd, loza ili lozje. Zapušten i propao vinograd se u srednjovjekovnim izvorima nazivao vinogradište, vinogradina ili vinogradac. Među sortama vinove loze koje su u srednjem vijeku gajene na prostoru današnje Crne Gore, na osnovu pisanih izvora, poznata je jedino kratošija. Ova crna sorta bila je zastupljena u distriktu Budve, u čl. 261 budvanskog statuta, kojim se propisuje način obrade kratošijskih vinograda (→ Srednjovjekovni Statut grada Budve ). Druga važna sorta je razaklija, koja je počela da se gaji tek od vremena Osmanlija, koje su dolaskom na Balkansko poluostrvo donijele i određene stone sorte vinove loze porijeklom iz Male Azije (drenak, afuz-ali, ćilibarka, čauš, sultani, razakli i dr.). Grožđe ovih sorti koristilo se prvenstveno za jelo, budući da je islam muslimanima branio konzumiranje vina. Rezultati genetskih istraživanja (2020), sprovedenih na prostoru današnje Crne Gore, potvrdili su da kratošija i razaklija predstavljaju dva osnovna genotipa (sorte) koji grade genetski povezanu porodicu sorti u Crnoj Gori (→ Pedigre crnogorskih sorti).

Sadržaj članova Statuta Kotora (→ Srednjovjekovni Statut grada Kotora) i Statuta Budve ukazuje na to da se vinova loza u srednjem vijeku gajila na dva načina, koja su uslovljena oblikom i visinom stabla, tačnije načinom orezivanja loze. Njihov izbor zavisio je od same sorte i rastresitosti zemljišta. Prvi način podrazumijevao je obavljanje rezidbe svake godine nisko, malo iznad korijena, tako da su novi lastari, koji bi izbili u proljeće, ostajali pri zemlji, ne uspijevajući da dosegnu veću visinu i da odebljaju (na području Kotora vinea posemluch – „po zemlji”). Po drugom načinu gajenja, vinova loza je najprije puštana da izraste i da ojača, da bi se rezidba zatim obavljala visoko iznad korijena. Loza je zatim podizana uz visoko kolje ili pritke za koje je vezivana, što je uslovilo i postojanje posebnih srednjovjekovnih naziva za vinograde ove vrste. U distriktu Kotora, za visokoorezanu i podignutu lozu upotrebljavan je naziv vinea in cameris („loza na svodove”), koji se, poput izraza pergola/pergula, može prevesti kao „odrina”. U krajevima Budve, „odrina” je označavana kao vigna che in epogresso i la vigna de mepogrelo (čl. 261 Statuta).

U zavisnosti od vrste terena na kojem je podignut vinograd, kao naslon za vinovu lozu korišćeno je, na kotorskom području, više vrsta pritaka uz koje su se loze uzdizale. Loza koja je nisko orezana morala je biti podignuta uz kratko ili nešto više kolje, takođe zavisno od toga da li se nalazila na brdu, obali ili u ravnici. Obavljanje radova u vinogradu niskog načina gajenja moglo je predstavljati otežavajuću okolnost. Vinova loza podizana je na sopstvenom korijenu, tako da su joj odgovarali gotovo svi tipovi zemljišta, osim slanog i močvarnog. S obzirom na nedostatak plodnih površina, vinogradi su u primorskim krajevima često podizani na stranama nekog brda.

Zemljište na kojem je bila planirana sadnja vinove loze niskog reza trebalo je najprije duboko prekopati i eliminisati sav korov, žile i kamenje kako bi korijen loze mogao slobodno da se razvija. Krčenje i prekopavanje zemljišta obavljali su se tokom jeseni i u zimu, a završavali su se do kraja januara. Duboko prekopavanje i uklanjanje kamenja i žila raznog rastinja vršilo se isključivo ručnim alatkama – motikom, dikelom ili objetelicom. Duboko prekopano zemljište se zatim hranilo đubrivom, koje se, usljed sušenja i sitnjenja, pretvaralo u prah. Đubrivo se stavljalo u udubljenja ili jame napravljene u zemljištu i pripremljene za sadnju vinove loze. Prema kotorskoj odluci od 25. novembra 1368, sadnice je trebalo saditi tokom februara, na dubini od jednog lakta, „a isto toliko u širinu i u dužinu” (čl. 214 Statuta), što otprilike iznosi pola metra (→ Mjere za površinu vinograda). Sadnice vinove loze rasađivane su u rasadnicima (na području Kotora calametum) kako bi se oformio korijen – ožiljene reznice, odakle su se potom uzimale i sadile u pripremljena i nađubrena udubljenja u zemljištu. Reznice su se mogle saditi i bez obrazovanog korijena i to tako što se u rano proljeće isijecao dio lastara loze (reznica), koji bi se zatim skraćivao i postavljao u zemlju. Nakon toga, iz mjesta gdje se stvaraju pupoljci prilično brzo je dolazilo do izbijanja žila i formiranja korijena.

Na području Kotora, zemljište na kojem je nekada postojao vinograd nazivalo se popust. Proces kontinuiranog obnavljanja i njege doprinosio je tome da vinogradi opstanu više decenija, pa čak i nekoliko stotina godina. Međutim, vinogradi su mogli stradati usljed ratnih pustošenja, prirodnih nepogoda, upada životinja ili namjernog nanošenja štete od strane ljudi.

Što se tiče bolesti vinove loze, jedino se može ukazati na oboljenja koja su identifikovana prije srednjovjekovnog perioda. Bolest eska (sušenje listova ili čokota loze) bila je prisutna u Sredozemlju i u vrijeme Rimljana. Virus lepezavosti lista loze, koji dovodi do degeneracije biljke, jedna je od najštetnijih, ali i najstarijih bolesti, koja je bila zastupljena u nekim djelovima Evrope, naročito u krajevima Mediterana, prateći širenje vinove loze iz persijskih i crnomorskih predjela. Bolest uvijenosti lista vinove loze, koja potiče iz Male Azije, dovodi do propadanja loze.

U distriktu Kotora, rezidbu je trebalo obaviti najkasnije do polovine februara (čl. 214 Statuta). Danas, u određenim krajevima, rezidba počinje 14. februara, na dan → Sv. Trifuna, zaštitnika vinogradara. S orezivanjem se u okolini Kotora moglo početi i početkom mjeseca, odnosno u vrijeme Sv. Trifuna, koji se po julijanskom kalendaru proslavljao 1, a u srednjem vijeku 2. i 3. februara. Na kotorskom području, rezidba se imenovala riječju putare, koja u prevodu znači „čišćenje”. Pri izvođenju rezidbe korišćeno je posebno oruđe – vinorezni kosijer. Orezivanje se u nekim slučajevima obavljalo i nožem.

Nakon završene rezidbe i uklanjanja lastara, pristupalo se okopavanju zemljišta u vinogradu, koje se, prema statutima primorskih gradova, obavljalo dva ili tri puta godišnje. Prvo okopavanje vršeno je tokom februara i marta, zatim se loza ponovo đubrila prije drugog kopanja (u maju), dok se treće kopanje radilo najkasnije do kraja juna. Prema Zemljoradničkom zakonu, u kontinentalnim krajevima današnje Crne Gore okopavanje se takođe vršilo najmanje dva puta godišnje. U kotorskom distriktu, svakom okopavanju motikom prethodilo je oranje ralom ili plugom.

Kada je loza dovoljno stasala, bilo je neophodno obaviti i njeno zalamanje, u vidu otkidanja i odsijecanja vrhova lastara u proljeće. Trebalo je ukloniti i brojne nerodne lastare, koji svake godine izbijaju iz korijena. Na područjima primorskih gradova današnje Crne Gore zalamanje se vršilo tokom maja, u vrijeme drugog oranja i okopavanja vinograda. Tada se pristupalo i vezivanju loze za prutove (naslon), koji se u statutima Kotora i Budve nazivaju pampanos, pritche/prictis ili palis. Nakon obavljanja svih radova u vinogradu, koji su završavani do polovine ili kraja juna, drugim ili trećim okopavanjem, nastupao je period sazrijevanja grožđa, u trajanju od oko dva mjeseca.

Berba se u jadranskim primorskim krajevima u srednjem vijeku nazivala vindemia (vinum demo, u prevodu „trganje grožđa”). U distriktima primorskih gradova, čuvanje vinograda od krađa bilo je predviđeno počev od 20/21. jula – od početka sazrijevanja grožđa. Budući da su primorski gradovi živjeli prvenstveno od proizvodnje i trgovine vinom, i sama berba je zbog svoje važnosti predstavljala veliki, gotovo praznični događaj, kojem su bili podređeni svi ostali poslovi i u kojem je učestvovalo skoro čitavo stanovništvo komune. Tokom trajanja berbe nije se mogla podnijeti tužba, niti je bilo dozvoljeno vođenje sudskih parnica. Na području Budve, u vrijeme berbe nijedan građanin nije smio tužiti drugog građanina zbog posjeda, što se odnosilo na period od dana Sv. Marije (21. jula) do praznika Sv. Mihajla (29. septembra). Tužba je mogla biti podignuta jedino protiv onog građanina koji je na spornom posjedu već bio obavio berbu, dok je njegovo grožđe dodjeljivano na čuvanje osobi određenoj od strane sudija, kod koje su plodovi morali ostati sve do donošenja presude (čl. 96 Statuta). Budvani su bili oslobođeni i odgovornosti odazivanja na poziv i pojavljivanja pred sudom srpskog cara u navedenom periodu (čl. 3 Statuta).

U slučaju Kotora, zasjedanje gradskih vlasti i suđenje nijesu održavani u periodu od 1. avgusta do 29. septembra, jer se vlastela nalazila u svojim vinogradima. U kotorskom distriktu, berba se očigledno izvodila upravo u navedenom periodu. Jedino je na području Budve vindemia mogla početi još 21. jula, isto kao i u distriktu Skadra (20. jula, Sv. Ilija). U svim primorskim krajevima duž istočne obale Jadrana, kraj berbe bio je predviđen najkasnije do Miholjdana, 29. septembra, dok se u slučaju Kotora kraj berbe mogao produžiti i do sredine oktobra, do praznika Sv. Luke (18. oktobra). Sâmo izvođenje berbe, odsijecanje grozdova, obavljalo se vinoreznim kosijerom i nožem.

Proces proizvodnje vina počinjao je odmah nakon obavljene berbe. Grožđe se u korpama, iz vinograda, prenosilo do mjesta na kojem je trebalo da otpočne njegova prerada u vino. Iz korpi su eliminisani grozdovi sa trulim bobicama (zrnima) i listovi vinove loze da vinu ne bi dali gorak ukus, dok su se kace, u koje je trebalo prebaciti grožđe, prethodno dimile tamjanom u cilju dezinfekcije. Sama proizvodnja vina odvijala se na dva načina. U prvom slučaju, preduzimalo se muljanje i gnječenje grožđa nogama, dok je grožđani sok (šira) isticao posebnim kanalom u sud smješten ispod kace. S druge strane, za cijeđenje grožđa korišćene su i posebne prese ili muljače, koje su i danas očuvane u pojedinim primorskim krajevima na istočnoj obali Jadrana. Presa za cijeđenje grožđa javlja se pod nazivom točilo, kojim je označavana i vinica, tj. podrum za čuvanje vina. Tokom trajanja procesa vrenja, šira je držana u drvenim buradima. Nakon fermentacije, vino se ponekad iz drvenih buradi prelivalo u zemljane posude nalik antičkim amforama, tačnije u velike sudove od ilovače, jednostavne i jeftine izrade, ili u mješine od životinjske kože. U primorskim krajevima, vino je u amforama često ostavljano da odstoji u posebnim prostorijama, tzv. apotekama, u kojima se dimilo (cela vinaria).

Čuvanju vina i njegovoj dugotrajnosti moglo je doprinijeti to što bi se unutrašnjost buradi premazivala smolom, čija su pozitivna svojstva u dijelu sprečavanja procesa kvarenja vina bila poznata još u antičko vrijeme. U cilju odvajanja taloga koji se stvara na dnu buradi, obavezno je vršeno i pretakanje vina. O tome posredno govori čl. 408 kotorskog statuta, prema kojem su svi oni koji prazne bačve bili u obavezi da talog ili trop odnesu na more. Burad i sudove za vino izrađivali su bačvari – posebna vrsta zanatlija. Majstori su bili dužni da savjesno i dobro prave kvalitetne bačve i posude, iz kojih vino sigurno neće isticati sve do svečanosti Sv. Martina (11. novembra). Prilikom karavanske trgovine, vino se prenosilo u kozjim ili jarećim mješinama, na konjima i drugim teglećim životinjama (→ Vinski putevi i karavanska trgovina u srednjem vijeku). Za prevoženje vina na kolima koristila se posebna vrsta buradi pod nazivom vozilnice. Vino se čuvalo u prostorijama koje su se nazivale vinice, dok se u izvorima javljaju i nazivi pivnica, točilo i klet. Podrum za vino mogao je da bude ukopan i u samom vinogradu. U kamenim kućama primorskih gradova, vino se držalo u prizemlju, zajedno s ostalom robom.

Vinogradarske površine

Prvi sačuvani pisani podaci o površinama pod vinovom lozom na prostoru Boke Kotorske u srednjem vijeku potiču sa početka XII vijeka. Odnose se na malo poluostrvo Prevlaku (Tumba ili Tomba Sv. Anđela), u Tivatskom zalivu (danas Ostrvo cvijeća), gdje se nalazilo sjedište Zetske episkopije. Brojne vinogradarske površine evidentirane su 1124, kada je Prevlaka darovana Katedrali Sv. Trifuna u Kotoru. Krajem XII vijeka (1180, 1181), četiri vinograda nalazila su se u privatnom posjedu, u oblasti Sv. Vičenca. Veći dio vinogradarskih površina, koje su nekada pripadale Opatiji Sv. Arhanđela, a zatim kotorskoj komuni, prostirao se u dijelu prema nekadašnjim solanama i Grblju. Na drugoj strani, u pravcu Tivta, svi vinogradi koji nose naziv branate takođe su se nalazili u vlasništvu kotorske opštine. Tako su Katedrali Sv. Trifuna bili dodijeljeni vinogradi uz obalu, „od Melosa do Paklecovih”.

Na području kotorske komune, vinogradarstvo je bilo intenzivno razvijeno u najstarijim krajevima gradskog distrikta, odnosno u neposrednoj okolini grada, kao i u mnogobrojnim selima, predjelima i potesima poluostrva Vrmac. Južno od gradskih zidina Kotora i vrela Gurdić, vinova loza se gajila na Puču (Puteum), danas nepostojećem lokalitetu, koji je nazvan prema istoimenom izvoru u dnu Kotorskog zaliva. Vinogradi su postojali i u nekadašnjem selu Levanju (Leuagno), južno od Kotora, prema Škaljarima. Posvjedočeni su i u mjestu Lozica ili Lozice (Losiza, Losize / Losiça, Losiçe) u Škaljarima, čije samo ime svjedoči o kontinuiranom gajenju vinove loze. Na istočnoj i sjeveroistočnoj obali poluostrva, vinova loza bila je zastupljena u selima: Muo (Mullum), Prčanj (Percagna), Mržep/Mrdžep (Margepum/Marcepum) i Stoliv (Stalliuo), kao i u Magarisiju (Magarisium, Margarisium) kod Stoliva.

U sjeverozapadnom dijelu poluostrva Vrmac, vinograda je bilo u predjelu Sv. Lovro / Sv. Lovrinc (Sanctus Laurentius), oko istoimene crkve, na južnoj obali Veriga, u današnjoj Plavdi kod Lepetana, kao i u predjelu oko nekadašnje Crkve Sv. Stjepana („Sv. Stjepan od Zaliva”) u blizini Opatova, gdje je vinograde posjedovala i Opatija Sv. Đorđa pred Perastom. Iznad pomenute crkve nalazio se lokalitet Faš/Faše (Fasse), takođe zasađen vinogradima. Sjevernije od Faša, u predjelu Sv. Lovrinca, vinova loza se gajila i u okolini Crkve Sv. Vida, na Vidovom brdu (Oštro brdo).

Vinogradi su postojali i na rtu i predjelu Angoš/Angošće (Angosse, Angosce), čiji se naziv upotrebljavao i za tjesnac Verige. Nalazio se u blizini predjela Badanj, u Lepetanima, sa Crkvom Sv. Bartolomeja, koja je i sama bila okružena vinogradima. Na granici kotorskog distrikta, vinova loza je gajena na brdovitom terenu kraj rta Peregium, kod današnje Plavde u Lepetanima. Vinogradi su postojali i kod Većeg Brda (Vechieberdo), danas istoimenog sela iznad Lepetana. U predjelu Sv. Lovrinca, ispod Većeg Brda, vinogradi se pominju i kod rta Brume (Brumov rt). Vinogradarske površine postojale su i u selu Lastva (Lastua), kao i u Kostanjici (Castaniça, Castagnizza).

Vinova loza gajena je i u mnogim kontradama i predjelima srednjovjekovnog Tivta (Tiuetum, Theudum, Teueto). Vinogradi su kultivisani u seoskim naseljima Gradec/Grace i Dumidrana/Dimidrana kod Mrčevca, kao i u predjelu Jakindol (Jachindol) sa Crkvom Sv. Jakova, u dolini potoka Jakelj, na mjestu današnjeg poluostrva Seljanovo, sjeverno od Tivta. Pored toga, vinogradi su gajeni i na „rtu Seljanovo” (Punta Silani), zatim pored Crkve Sv. Ivana kod Jaklja, kao i oko nekadašnjeg Kulina Brda (Culina berda). Zemljišta pod vinovom lozom bilo je i u kontradi Pina (Pinus, contrata de Pino), zatim u tivatskom Pleku (Pliech), kao i pod brdom Sv. Anđela, na lokalitetu Bisterna (danas u Lastvi postoji izvor Bistijerna). Na prostoru Tivta zabilježeni su i vinogradi u posjedu porodice Sconza, Starcoz, kao i vinograd Dragomir kod Veriga. Jedan vinograd nalazio se u Kornešu (Cornesce), u susjedstvu „tivatske strane” (latus Tiueti – primorski pojas od Veriga i Plavde do Tivta). Tivatski zaseoci u zaleđu često se u dokumentima javljaju pod zajedničkim nazivom Crni Plat (Cerniplat, Cerniplattus).

Vinogradarstvo je bilo zastupljeno i u selima koja su pripadala Zetskoj mitropoliji, odnosno u Pasiglavu (Pasiglaua), na danas istoimenoj nenaseljenoj visoravni ispod vrha Sv. Ilije, kao i u susjednim Bogdašićima (danas istoimeno selo u gornjem slivu Gradaščice). Bogdašići su vinovu lozu gajili i na lokalitetu Sovljak (veći dio brda iznad Bogdašića i Pasiglava), zatim na Dugama, strmim zapadnim padinama iznad klisure Gradaščice, kao i u malom selu Mrčevac (Marceuez), današnjem zaseoku Bogdašića. Vinograda je bilo i u selu Brda (Barda, Berda), južno od Tivta, u susjedstvu poluostrva Prevlake. U ovom selu se, 1523, pominje i toponim Bačva (postojao je i u drugoj polovini XX vijeka). Vinova loza gajena je i u Bobovištu (Bobouiste), naselju u susjedstvu Brdišta kod Tivta. Rasadnici loza postojali su na lokalitetu Belil (Belille), današnjem Bjelilu ispod Dančulovine, u susjedstvu Brda.

U južnom dijelu Vrmca, brojne vinogradarske površine prostirale su se u kotorskom selu Kavač (Cauece), kao i u susjednim naseljima Lorinčan (Lorinçanum, Lorençanum), Kasestre (Casestre) i Korveš (Coruesce), u kojima su postojali i mnogi rasadnici loza. Od kraja XIV vijeka, vinogradi su podizani i na ostrvu Sv. Gabrijela, kasnije nazvanom Stradioti (danas Sv. Marko). Na sjevernoj obali Kotorskog zaliva, vinova loza gajena je i u selu Darant (Darantum), današnjem Orahovcu. Crkveni katastih iz 1431. svjedoči o brojnim vinogradarskim površinama crkava u Kotoru i sa prostora njegovog distrikta, među kojima su najbogatije u tom pogledu bile Katedrala Sv. Trifuna, sa najmanje 99 vinograda, i Katedrala Sv. Marije Koleđate, sa 50, dok je Biskupska menza imala na raspolaganju 39 vinograda. O vinogradarstvu kao najvažnijoj privrednoj djelatnosti u kotorskom distriktu svjedoče i mnogi članovi kotorskog statuta, kojima su bili zakonski regulisani svi aspekti gajenja vinove loze i trgovine vinom. Vinogradi su se gajili i u Župi Dračevici, zaleđu (Herceg) Novog, koja je pripadala zemlji Trebinje.

Gajenje vinove loze je u srednjem vijeku bilo široko zastupljeno i na područjima ostalih primorskih gradova. U distriktu Budve, koji je prvobitno obuhvatao Župu Kučevu (Cuceva), u neposrednoj okolini grada (od luke Jaz do Sv. Stefana), vinova loza je takođe činila dominantnu poljoprivrednu kulturu, na šta upućuju mnogobrojni članovi Statuta Budve (→ Srednjovjekovni Statut grada Budve ). Veći broj vinograda, koji su decembra 1493. prešli u vlasništvo Đurđa Crnojevića, nalazio se na potesima u najbližoj okolini grada – u polju od Budve u kontradi Senokos, u polju starogradskom u kontradi Carine, pod Bjelasicom, u Brdu, u kontradi Knežev vrt, pod Dubovicom i na Kotlima, uključujući i vinograd zvani „na Piesak”, koji se protezao do komunskog puta. Budvanski kanonik Krsto Ivanović zapisao je, 1650, u svojim Analima Budve da omanja plodna ravnica sjeverno od grada (Budvansko polje) daje više prinosa ako je pod vinogradom nego kada je pod oranicama.

Vinova loza gajila se i u Paštrovićima, gde su se pod brdima Čelobrdo i Učačica, kod potoka Praskvica nalazili vinogradi Manastira Sv. Nikole, koji je 1413. podigao Balša III Balšić. U prvoj polovini XV vijeka, vinogradi su posvjedočeni i u selu Blizikuće (danas istoimeno selo jugoistočno od Budve). U najjužnijem dijelu Paštrovića, vinova loza je gajena na zemljištu benediktinske opatije Sv. Marije Ratačke, čiji su se prvobitni posjedi nalazili u njenoj neposrednoj okolini, najvjerovatnije na prostoru današnjeg Sutomora. Krajem XV vijeka pominje se jedan vinograd u Spiču, kod Crkve Sv. Marije.

Na području Bara, vinogradi su kultivisani prvenstveno u Barskom polju. Početkom XIV vijeka nailazi se na vinograd u kontradi Marcoleti de Antibaro, koja se odnosi na današnju uvalu Mrčiluk, kod ostrva Moračnik u Skadarskom jezeru. Jelena Balšić Kosača je vinograde u Baru i na toponimu Bjeseh, 1442, poklonila svojoj zadužbini – Crkvi Sv. Bogorodice na ostrvu Gorica (Brezovica, Beška), u Skadarskom jezeru. Na području Ulcinja, vinova loza se takođe gajila u neposrednoj blizini grada, na prostoru Ulcinjskog polja. O bogatstvu vinograda u okolini Ulcinja pisao je skadarski sveštenik Marin Barlecije, ističući da ravnica pod gradom nije osjećala nedostatak ni drveća, ni vinograda, ni žita.

Dok je u distriktima primorskih gradova gajenje vinove loze predstavljalo glavnu poljoprivrednu granu, u unutrašnjim župskim krajevima vinogradarstvo je činilo sekundarnu zemljoradničku djelatnost, koja je po važnosti dolazila poslije gajenja žitarica. Do prve polovine XIII vijeka vinogradarstvo se razvilo u Crmnici, župi na zapadnoj obali Skadarskog jezera, gdje su se nalazili posjedi Manastira Sv. Nikole, na ostrvu Vranjina. Tokom XIII i prve polovine XIV vijeka, Manastir je stekao nekoliko seoskih naselja, čije je stanovništvo obrađivalo vinograde. U pitanju je dio sela Plavnica, koje se nalazilo na sjevernoj obali Skadarskog jezera, u blizini Gostilja, kao i seoska naselja oko današnjeg Virpazara – Godinje sa zaseokom Reka, Komarno, Medveđa Glava, Kruševice i Orahovo. Vinogradi se u XV vijeku pominju i u selima Karuči i Zabes. Osmanski popisi pokazuju da je u selima Orahovo i Brčeli ostvaren kontinuitet gajenja vinove loze i tokom XVI vijeka.

Vinogradarske površine postojale su i u selima u okolini Cetinja, tačnije na posjedima Cetinjskog manastira, koji je 1485. podigao Ivan Crnojević, kao novo sjedište Zetske mitropolije. Prvi manastirski vinogradi nalazili su se u selima Gornje i Donje Dobro (danas Dobrsko Selo), istočno od Cetinja. Vinogradi su se prostirali i u susjednom selu Strugari, kao i u selu Maine kod Budve. Od vremena Ivana Crnojevića Manastiru je pripadao i vinograd ispred starog Manastira Podmaine, koji se nalazio ispod današnjeg Manastira Podostrog (Podmaine), oko 2 km sjeverno od Budve. Cetinjski manastir je 1523. posjedovao i jedan zapušten vinograd u selu Drušići, istočno od Rijeke Crnojevića. Vinogradi su postojali i u selu Začir (jugoistočno od Cetinja), tačnije u posjedu Ostojića. Vinogradarske površine se krajem XV vijeka pominju i u međama katuna Brežina i Staniseljića prema Bigoru (kod Podgorice), kao i u selu Kosiću (kod Danilovgrada), u dolini Zete.

Đurđe Crnojević i vlastela posjedovali su vinograde u selima oko današnje Podgorice: Kornet, Goljemadi, Sinjac, Đeđeza (danas Đeđezi kod Danilovgrada), Beri, Goričani, Gornji Komani (nalazilo se na prostoru sela Orasi, Progonovići, Releza i Ćepetići), Sađavica (nalazilo se u susjedstvu Gornjih Komana, kod današnjeg sela Buronji), zatim u selima Maine i Brajići, sjeveroistočno od Budve, kao i u selima kod Cetinja i Rijeke Crnojevića: Donje Dobro, Rijeka (na mjestu današnje Rijeke Crnojevića), Zagora, Građani/Šišovići (danas Građani kod Cetinja, sa zaseokom Šišovići) i Seljani (obuhvatalo je prostor današnjih sela Zaštek, Njive i Poseljani). Selo Rijeka je 1521. bilo izuzetno bogato vinogradarskim površinama, sa ukupno 11 parcela, koje su nekada pripadale Đurđu Crnojeviću i njegovoj vlasteli, i jednom parcelom Manastira Sv. Nikole Riječkog. U selu Cjetlin/Ceklin (danas (Gornji) Ceklin jugoistočno od Cetinja) zabilježen je, 1523, jedan vinograd pod nazivom Začir. U Seljanima, kao i u selu Bjelice (sjeverozapadno od Cetinja), vinograde je posjedovao Manastir Kom kod Žabljaka Crnojevića, podignut na Odrinskoj gori, u Skadarskom jezeru.

U Župi Morači, u dolini gornjeg toka istoimene rijeke, vinogradarstvo se razvilo najkasnije do polovine XIII vijeka. Tako se, 1252, u blizini Manastira Morače pominje Krkov vinograd, kao i vinograd između potesa Barginovog slapa i Jejevog krša. U sjevernijim župskim krajevima današnje Crne Gore, vinova loza je u XIV vijeku njegovana u Brskovu (kod današnjeg Mojkovca na Tari).

Na prostoru Polimlja vinova loza najvjerovatnije nije bila zastupljena u srednjem vijeku. Postojanje vinograda u Pljevljima zabilježeno je tek u putopisu čuvenog osmanskog putopisca Evlije Čelebije, koji je putovao po Balkanskom poluostrvu u drugoj polovini XVII vijeka. Opisujući nekadašnju Taslidžu ili Kamenicu, odnosno današnja Pljevlja, Čelebija je zabilježio da „varoš leži usred golih i kao snijeg bijelih stijena, na terenu obraslom zelenilom, vinogradima i baštama”, kao i da postoji 700 kuća sa vinogradima.

Vinogradarski alati i oruđa

Za duboko prekopavanje zemljišta, koje je pripremano za podizanje mladog vinograda ili obnovu starog, korišćena je prvenstveno motika. Srednjovjekovna motika bila je vrlo slična današnjoj. Posebnu primjenu u okopavanju kamenitog zemljišta imala je dvozuba motika, koja se nazivala dikela, sastavljena od dvozubog metalnog dijela u obliku ćiriličkog slova „П” i duže drvene drške. Ovo oruđe se u Boki Kotorskoj i susjednim krajevima očuvalo do polovine XX vijeka. Prilikom kopanja zemljišta, dikelom se rukovalo isto kao i ašovom. Za duboko prekopavanje mogao se koristiti i trnokop (budak, kramp, pijuk), koji se nazivao objetelica. Metalni dio objetelice posjedovao je dva kraka – jedan koji je nalik sječivu motike i drugi u obliku klina ili sjekire, između kojih je bila provučena i učvršćena drvena drška. Zahvaljujući šiljatom dijelu (klinu), objetelicom se razbijao i vadio kamen, dok je sam alat sigurno bio masivniji i skuplji od motike, težeći oko 4,5 kg.

Motika je služila i za okopavanje zemljišta oko vinove loze, koje se u primorskim krajevima, u periodu od februara ili marta do kraja juna, obavljalo nekoliko puta. Svakom okopavanju motikom prethodilo je oranje zemljišta ralom, koje su vukli volovi upregnuti u jaram. Osnovni dio rala, za koji je pričvršćena drvena drška, jeste gvozdeni simetrični raonik ili lemeš. Oranje zemljišta u vinogradu moglo se obavljati i plugom, koji je na prostoru istočne obale Jadrana i u unutrašnjosti Balkana počeo da se upotrebljava od druge polovine XIV i prve polovine XV vijeka, zahvaljujući uticajima sa Zapada. Za razliku od rala, plug posjeduje asimetrični raonik, dvije drvene ručice, oraća kolica, drvenu ili metalnu dasku, kao i prednje metalno sječivo – crtalo, koje omogućava pravilno podsijecanje, prevrtanje i slaganje zemlje u brazde.

Za rezidbu vinove loze korišćena je posebna vrsta alata – vinorezni kosijer, koji je sa motikom predstavljao najzastupljenije zemljoradničko oruđe u srednjem vijeku. U latinskim izvorima javlja se i pod nazivom putator/putador, koji je nastao u skladu sa poslom u kojem je kosijer upotrebljavan, budući da se rezidba nazivala i „čišćenje” (putare). Kosijer posjeduje sječivo u vidu dugog noža povijenog na vrhu, dok se njegova drvena drška odlikovala većom dužinom u odnosu na srp i manjom u odnosu na kosu. Arheološki i pisani izvori ukazuju na to da su se u srednjem vijeku koristili kosijeri različitih veličina.

Vinogradarski nož koristio se i za rezidbu, dok se u izvorima ponekad posebno naglašava da je namijenjen upravo „za sječenje” ili „čišćenje loze”. Svoju osnovnu primjenu ipak je nalazio u berbi, gdje je prvenstveno služio za odsijecanje grozdova. Sve oruđe od metala koje je korišćeno u vinogradarstvu izrađivali su i popravljali kovači. Zbog svoje vrijednosti i visokih cijena, koje su za zemljoradnike predstavljale veliki izdatak, vinogradarsko oruđe često je bilo i predmet krađe.

Vinogradarska regulativa

Podizanje i obrada vinograda, kao i zaštita, čuvanje i uređenje vinogradarskog posjeda bili su zakonski regulisani. U skladu sa načinom i uslovima obrade vinograda u napolici, propisanim odlukom od 25. novembra 1368 (čl. 214 Statuta), na području Kotora je svaki polovnik (napoličar) bio dužan da cijeli vinograd koji je primio podupre i ispuni dobrim motkama i da ga podigne na odrinu. Takođe, imao je obavezu da blagovremeno izvrši sve radove u vinogradu, da vinograd ogradi, preduzme njegovu obnovu i da na kraju obavi berbu i vlasniku donese dio plodova. Isto je važilo i na području Budve, što je takođe bilo uređeno gradskim zakonom (čl. 261 Statuta).

Vinogradi su u srednjem vijeku obavezno bili tačno ograđeni i omeđeni u odnosu na susjedna dobra, dok je stanovništvo određenog naselja moralo poznavati i poštovati međe posjeda svih vlasnika. Osnovnu mjeru za odmjeravanje zemljišta pod vinogradima na području Kotora predstavljao je kvadranjol, koji je podrazumijevao površinu od 336 m². U kontinentalnim krajevima današnje Crne Gore vinogradi su odmjeravani mjerom za površinu pod nazivom mat (963 m²). Statuti primorskih gradova regulisali su i pitanje svojine nad plodovima voćaka i drugog drveća koji bi pali ili bi se nadvijali nad susjedni vinograd. Na budvanskom području, stablo se moglo zasaditi isključivo na sopstvenom zemljištu, na udaljenosti od najmanje jednog pedlja od susjedovog posjeda. S obzirom na to da je vinograd morao biti tačno ograđen i da je morao imati svoje međe, u distriktima primorskih gradova bilo je ozakonjeno i pitanje vlasništva nad zemljištem koje se nalazilo u susjedstvu onih vinograda koji su se prostirali na stranama nekog brda ili brijega.

Pored poznavanja i poštovanja međâ od strane susjeda i ostalih stanovnika jednog naselja, zemljište zasađeno vinovom lozom bilo je neophodno ograditi i radi zaštite posjeda od stoke i životinja, od kojih su vinogradi mogli stradati. Nedozvoljeno napasanje stoke u nečijem vinogradu i drugim imanjima, uključujući i kaznu koju je za sobom povlačio pomenuti prestup, u srednjovjekovnim izvorima nazivalo se popaša. Na području Kotora, sudije su birale desetoricu službenika, koji su u periodu od oktobra do maja najmanje jednom mjesečno obilazili kultivisana imanja izvan grada i hvatali sve vrste životinja koje bi zatekli kako pasu u vinogradima, voćnjacima, vrtovima i zasijanim poljima (čl. 21 Statuta). Odlukom od 30. novembra 1406, napasanje stoke u vinogradima bilo je izričito zabranjeno, što su morali poštovati kako građani, tako i stranci i stanovnici Grblja (čl. 361 Statuta).

U periodima velikih kiša i otapanja snijega, vinogradi su mogli biti ugroženi usljed nadolaženja bujica, posebno ukoliko su se nalazili na stranama nekog brda. U tom slučaju, odvodnjavanje se sprovodilo posredstvom potoka, rovova, kanala i jaraka iskopanih unutar samih vinograda. Voda iz jaraka, potoka i rijeka se u distriktu Budve nije smjela puštati na staze između polja, osim u slučajevima kada se do staze mogla dovesti poprijeko, odnosno tako da uđe u grlo drugog kanala, čime bi se spriječilo da ide putem i nanosi štetu susjednim posjedima. Uređenje i popravljanje oštećenih staza i jaraka u vinogradu ili polju bilo je obavezno. Sve rijeke, zdenci, potoci i drugi vodeni tokovi morali su teći tamo gdje su oduvijek proticali. U primorskim krajevima, vinogradima je često prijetila opasnost i od suša, tako da je vlažnost zemljišta morala biti regulisana i s aspekta navodnjavanja, koje se u srednjem vijeku obavljalo tako što se dio toka (izvod) najbliže rijeke ili potoka skretao ka mjestu koje je trebalo snabdjeti vodom.

U distriktima primorskih gradova, putevi koji su prolazili kroz vinograde, i pored samih vinograda, morali su biti strogo uređeni i održavani prema propisima gradskih statuta. Na području Kotora, širina svih javnih puteva koji su prolazili kroz vinograde i obradiva zemljišta morala je iznositi šest lakata, odnosno 3,15 m. Vlasnici vinograda i zemljišta pored kojih su putevi prolazili bili su dužni da ih održavaju i popravljaju, što se posebno odnosilo na one koji su kasnije zasadili vinovu lozu ili druge kulture (čl. 247, 248 Statuta). Ukoliko vinograd nije imao svoj put, vlasnik vinograda smještenog ispod, ili onog kroz koji je vlasnik prvog navikao da prolazi, trebalo je da mu obezbijedi put na mjestu gdje je odgovaralo gospodaru donjeg posjeda (čl. 249 Statuta Kotora).

Vinogradi su u srednjem vijeku stradali i zbog slučajnog ili namjerno izazvanog požara. Prema čl. 53 Zemljoradničkog zakona, osoba koja bi zapalila vatru na svojoj ledini ili lazu, ugrozivši susjedne kuće i plodne posjede, nije podvrgavana osudi jedino ukoliko bi do širenja vatre došlo usljed jakog vjetra. Vinogradi su često stradali i namjernim sječenjem ili čupanjem vinove loze. Na osnovu odluke Velikog vijeća Kotora, generalni zapovjednici grada Marko Paskvali i Marko Drago su, 13. marta 1396, imenovali ljude zadužene da i po kopnu i po moru progone sve one koji nanose štete kotorskim vinogradarima i odnose im pritke.

Ukoliko bi se dokazalo da je jedan kotorski građanin posjekao ili iščupao vinograd drugog, morao je nadoknaditi štetu prema procjeni suda i platiti visoku novčanu kaznu od 25 perpera. Na granicama kotorskog distrikta postavljani su stražari, koji su imali dužnost da nadziru i čuvaju sve posjede u periodu od Krstovdana (14. septembra) do Đurđevdana (23. aprila). Posadnici (zavisni zemljoradnici) koji su držali nečije posjede u napolici bili su u obavezi da vinograde u vrijeme sazrijevanja plodova savjesno čuvaju ili da ih daju nekom drugom na čuvanje, kao i da ih zaklone ili zatvore trnjem – u periodu od svečanosti Sv. Ilije (20. jula) do svečanosti Sv. Luke (18. oktobra), dok su u suprotnom vlasniku morali nadoknaditi štetu (čl. 214 Statuta).

I u distriktu Budve, svako ko bi bio uhvaćen da krade grožđe i druge plodove, pored nadoknade štete, dugovao je i novčanu kaznu od 12 dinara (jednog perpera) u korist kneza i pokradenog vlasnika (čl. 187 Statuta). Na područjima primorskih gradova, za čuvanje opštinskih vinograda, kao i velikih vinograda vlastele i građana, bili su zaduženi posebni čuvari, koji su se najčešće nazivali pudari. Oni su nadzirali puteve i prilaze vinogradima u periodu sazrijevanja grožđa, od praznika Sv. Ilije (20. jula) do dana Sv. Mihaila (29. septembra). U slučaju krađe ili nanošenja štete, bili su dužni da predaju krivca ili da vlasniku lično nadoknade štetu (čl. 82 Statuta Kotora). Tokom trajanja berbe, u primorskim gradovima bilo je zabranjeno zasjedanje gradskih vlasti i održavanje suđenja.

U Zemljoradničkom zakonu takođe se nalazi odredba posvećena krađi grožđa (čl. 58), sadržana još u Petoj knjizi Mojsijevoj (gl. 23: 24). Plodovi iz tuđih vinograda mogli su se uzimati isključivo radi jela, dok se grožđe nije smjelo brati i stavljati u korpe, pod prijetnjom kazne nanošenja udaraca. Kažnjavanje krađe grožđa dodatno je razrađeno članom 9 Sofijskog rukopisa Justinijanovog zakona, čiji je sadržaj inkorporiran i u Dušanov zakonik. Prema čl. 144 Ravaničkog rukopisa Dušanovog zakonika, bilo je dozvoljeno ući u nečiji vinograd u toku dana, nabrati grožđe i ponijeti ga u ruci ili marami, dok je za stavljanje plodova u koš slijedila tjelesna kazna, kao i novčana globa od 12 perpera. Za krađu grožđa učinjenu tokom noći bila je predviđena takođe kazna batinanja, kao i novčana kazna u iznosu od 20 perpera. U slučaju pravljenja vina, moralo se platiti za cjelokupnu količinu obranog grožđa, kao i 40 perpera na ime globe. Za ponovljenu krađu grožđa plaćalo se takođe 12 ili čak 40 perpera, dok je za prestup ove vrste učinjen treći put novčana kazna iznosila 40 perpera (čl. 143 Ravaničkog i Sofijskog prepisa Dušanovog zakonika).

Zemljoradničkim zakonom kažnjavala se i krađa oruđa korišćenog u vinogradarstvu. Svako ko bi ukrao motiku ili dikelu, u periodu kopanja zemljišta, ili kosijer, u vrijeme rezidbe vinograda, kao i srp, trnorez ili sjekiru, dugovao je novčanu kaznu od 12 dinara ili jednog perpera dnevno (čl. 20). Ista kazna bila je predviđena i za krađu rala ili njegovih djelova, koje je korišćeno za oranje zemljišta u vinogradu (čl. 59). Najčešći predmet krađe u ovom slučaju bio je gvozdeni raonik (lemeš), koji je predstavljao najvredniji dio rala. Tako je prema sačuvanoj tužbi, od 16. januara 1372, u Brskovu kod Mojkovca pokradeno čak 10 raonika.

Vinska kultura

U srednjem vijeku vino je u velikoj mjeri konzumirano i u svjetovnim i u crkvenim slojevima društva, naročito u primorskim krajevima, u kojima je vinogradarstvo bilo i razvijeno i veoma značajno. Budući da su primorski gradovi prvenstveno živjeli od proizvodnje i trgovine vinom (→ Trgovina vinom u srednjem vijeku), i sama berba grožđa (vindemia) predstavljala je, zbog svoje važnosti, veliki, gotovo praznični događaj, kojem su bili podređeni svi ostali poslovi i u kojem je učestvovalo skoro čitavo stanovništvo komune. Vino je imalo veliku ulogu i na svečanostima Sv. Trifuna, zaštitnika Kotora, u čiju čast su priređivane gozbe, uz držanje zdravica (→ Sv. Trifun). O značaju vina i njegovoj upotrebi u svakodnevnom životu Kotora govori odluka, od 21. marta 1443, kojom je nedjelja proglašena neradnim danom. Sedmični pazar (ili pijaca), koji se održavao na trgu ispred Katedrale Sv. Trifuna, pomjeren je na subotu. Ubuduće je nedjeljom bila dozvoljena samo kupovina osnovnih životnih namirnica, „potrebnih za svakodnevnu ishranu”, u koje je spadalo i vino, koje je očigledno bilo neizostavno uz skoro svaki obrok.

Vino se u primorskim gradovima i na trgovima prodavalo u krčmama, koje se u Statutu Kotora javljaju pod nazivom taverne. Način rada taverni u Kotoru poznat je iz članova kotorskog statuta, dok je krčmi zasigurno bilo i u drugim gradovima. Taverna je postojala i u Brskovu, kao i na Trgu Sv. Srđa na Bojani, u blizini benediktinske opatije posvećene Sv. Srđu i Vakhu, gdje su uvožene i velike količine stranog vina, prvenstveno iz italijanskog grada Ortone. Gostionica je u izvorima posvjedočena i kod Opatije Sv. Nikole, na ušću rijeke Bojane, u kojoj se takođe uživalo u domaćem vinu sa manastirskih posjeda, ali i u vinu stranog porijekla, posebno u periodu mletačke vladavine. Pored vina i šire (mošta), pravljeno je i vino pomiješano sa medom, koje je u Kotoru bilо dozvoljenо samo za privatnu upotrebu. Postojala je i praksa razblaživanja vina vodom, kojim se nije smjelo trgovati.

Pretpostavlja se da se u srednjem vijeku najviše pilo crveno vino, dok se grožđe svakako konzumiralo i svježe, neprerađeno, ali i suvo. Na budvanskom području, na kojem je potrošnja i prodaja vina bila strogo kontrolisana, vino i mošt su se mogli dijeliti jedino sirotinji. Tako je i jedan klerik Crkve Sv. Marije u Baru, 1333, dio svog vina zavještao siromašnima. U djelu Gesta regum Sclavorum, poznatijem kao Barski rodoslov ili Ljetopis Popa Dukljanina (kraj XIII – početak XIV vijeka), u opisu događaja sa početka XI vijeka, sadržani su podaci o gozbi i vinu u krajevima Boke Kotorske. Vino su u srednjem vijeku u najvećoj mjeri trošili vladari i vlastela. Budvanski knez imao je pravo na jednu krblu (→ Mjere za zapreminu vina) vina od svakog alpeda obrađenog vinograda.

Vodilo se računa i o tome da manastiri i opatije raspolažu dovoljno velikim količinama vina. U Kotoru je, u periodima zabrane uvoza stranog vina, jedino Maloj braći (franjevcima) i propovjednicima bilo dozvoljeno da vino strane produkcije unesu i prime na dar kao milostinju. U pravoslavnim manastirima, vino je konzumirano tokom najvećeg dijela godine, čineći dio obroka monaha, dok je njegova upotreba bila tačno odmjerena i strogo uređena tipikom (manastirskim ustavom). Vino je moglo činiti i dio obroka u vidu dnevne nadnice, koja je pripadala zavisnom stanovništvu i nadničarima prilikom obavljanja određenih poslova za potrebe njihovog feudalnog gospodara.

Sudovi i čaše

U srednjem vijeku korišćene su različite vrste posuda za čuvanje, točenje i ispijanje vina. Vino se nakon proizvodnje držalo u drvenoj buradi, dok su sudovi različitih veličina, korišćeni u trgovini vinom, služili i kao mjerne jedinice. Među drugim posudama namijenjenim za držanje vina izdvajaju se amfore, vrsta većeg suda, antičkog porijekla, s uzanim grlićem i dvije drške. Srednjovjekovne zemljane amfore nešto su izmijenjenog oblika u odnosu na antičke. Odlikovale su se zaravnjenim dnom, dok je grlić mogao biti prstenasto zadebljan na obodu, sa drškama u gornjem dijelu vrata, ili kanelovan, kao u slučaju lonaca i bokala XIV vijeka. Likovna predstava šest velikih ćupova vina nalik amforama može se vidjeti na fresci u Manastiru Morača. Ćupovi su prikazani u okviru scene Svadba u Kani Galilejskoj, koja je nastala na zapadnom zidu priprate manastirske crkve posvećene Uspenju Bogorodice 1577/1578. godine. Riječ je o likovnoj predstavi priče o prvom Isusovom čudu, opisanom u Jevanđelju po Jovanu (2: 1–11), koja se čita i tokom obreda vjenčanja. S obzirom na to da je na svadbi bilo nestalo vina, Isus je naložio slugama da šest kamenih sudova napune vodom, pretvorivši je zatim u vino. Pored amfora, pitosi su takođe predstavljali velike sudove antičkog porijekla, koji su uglavnom korišćeni za držanje žita, ali i vina, meda i drugih namirnica.

Među srednjovjekovnim posuđem koje je namijenjeno za držanje pića poznat je i možul u vidu većeg suda, koji je najčešće bio od srebra ili pozlaćen i sa poklopcem. Posude za prenošenje pića tokom putovanja nazivale su se kondiri, koji su u zapadnim izvorima poznati pod nazivom bidon (okrugla, pljosnata posuda sa dvije drške sa strane, kroz koje se provlačila traka, kako bi sud mogao da se nosi preko ramena). Trpeznom posuđu za točenje vina i vode pripadali su krčazi, bokali i boce, u koje se piće sipalo iz mjehova. Krčag je posuda izduženog oblika i suženog grlića, koji je mogao biti prstenasto zaobljen na ivici, profilisan ili kanelovan sa spoljne strane, dok su neki krčazi imali i naglašen izlivnik na otvoru. Bokali, kao i ostale posude za sipanje i ispijanje vina u vlasništvu vladara i vlastele, takođe su izrađivani uglavnom od plemenitih metala. Među sudovima ove vrste pominju se i ibrici i bardaci.

Za ispijanje vina služile su kupe, pehari, čaše i krugle. Kupom se nazivala velika čaša za piće sa stopom, koja je nekad imala i poklopac. Mogla je biti izrađena od srebra, zlata, kamena ili rožine okovane u srebro. Pehar je predstavljao čašu za vino i ostalo piće nalik putiru, postavljenu takođe na visoku stopu. Pehari su izrađivani od srebra i zlata, mogli su biti ukrašeni i dragim kamenjem i emajlom, a nerijetko su bili obogaćeni i heraldičkim simbolima. U značenju malog pehara, odnosno čaše na niskoj stopi, koja je u nekim slučajevima imala i dvije ručice radi lakšeg ispijanja pića, javlja se peharc. Po uzoru na antičke sudove za ispijanje ili ritualno prolivanje vina, srednjovjekovne čaše predstavljaju pliće zdjelice kružnog presjeka, najčešće bez visoke nožice ili sa niskom stopom i bez drški sa strane. Krugla se odnosila na sud za piće sa poklopcem, izrađen od srebra, pozlaćen, ukrašen dekorativnim motivima ili safirom i drugim kamenjem.

U srednjovjekovnom periodu su se za vodu i vino upotrebljavale i staklene čaše, kao i boce u vidu fiola, odnosno ampula. Karakteristično je da su se u crkvama i na dvorovima u funkciji posuda za piće ili držanje svetog mira koristili i predmeti izrađivani od rogova bizona, tura ili vola. Do XIX vijeka, u Manastiru Morača čuvao se jedan pehar od roga. Usmeno kazivanje svjedoči da se radilo o velikom volovskom rogu, okovanom u srebro, koji je pripadao knezu Stefanu Vukanoviću, ktitoru Manastira Morače, kao i da je ovaj svojevrsni pehar služio za ispijanje vina tokom manastirske slave. Vino koje je bilo namijenjeno za pričest držalo se u putiru, posebnoj vrsti zemljanog, gleđosanog suda, koji je pripadao posebnoj vrsti kultne keramike.

Vino i zdravlje

I u srednjem vijeku vino se primjenjivalo u terapijama za liječenje mnogih bolesti i ublažavanje raznih fizičkih tegoba. Primorski krajevi današnje Crne Gore bili su izloženi jakim uticajima italijanske medicine, naročito učenjima medicinske škole u Salernu, zasnovanim na antičkim (grčko-rimskim) i arapskim teorijama i praksi. U Kotoru je i zdravstvena služba bila uređena upravo po uzoru na italijanske gradove, dok je stalnu ustanovu predstavljala i gradska apoteka. Prevodi određenih farmakoloških spisa škole u Salernu (druga polovina XII vijeka), ali i spisa drugog porijekla, od kojih neki potiču iz latinskog prevoda Aviceninog Kanona medicine, nalaze se u ljekarskom zborniku nazvanom Hilandarski medicinski kodeks (1550–1560).

U spisima ovog zbornika nailazi se na vino različitih vrsta, osobina i stanja, koje se preporučivalo u manjim ili većim količinama, samostalno ili u kombinaciji sa drugim sastojcima, čineći sastavni dio recepata za liječenje raznih bolesti. U ljekarskim receptima pominje se bijelo, crno i crveno vino, kao i ono koje je okarakterisano kao tanko, jako, staro, slatko, dobro, toplo itd. Preporuka za ispijanje tankog bijelog vina javlja se kao dio recepta za liječenje temperature nastale usljed velike tuge ili psihičke potištenosti. Uzimanje bijelog vina u kombinaciji sa alojom savjetovano je u ranoj fazi bolesti žutice, zatim vodene bolesti, tropske malarije (koja je inače bila zastupljena oko Skadarskog jezera), kao i usljed prekomjernog ispijanja vode. Malo dobrog vina pomiješanog sa vodom preporučivano je za liječenje temperature nastale zbog prekomjernog rada. Crveno vino pomagalo je u snižavanju temperature izazvane glađu. U slučaju temperature izazvane nekom bolešću, preporučivalo se uzimanje ječmene vode i bundeve, pomiješane sa kiselim grožđem, dok je ispijanje vina bilo zabranjeno.

U medicinskim spisima sadržani su i mnogi recepti koji su podrazumijevali upotrebu raznih ljekovitih biljaka i drugih sastojaka kuvanih u vinu. Recepti su primjenjivani u liječenju: bolova u stomaku, žutice, zubobolje, astme, bolova u jetri, nazeba i suvog kašlja, trovanja izazvanog olovom (koje je činilo jedan od sastojaka raznih melema i kozmetičkih preparata). U Hilandarskom medicinskom kodeksu, za nazeb i suvi kašalj savjetovalo se uzimanje napitka od podjednakih količina šargarepe i suvih smokava skuvanih u vinu. Kao djelotvoran lijek namijenjen onima koji boluju od astme, preporučivana je biljka venja ili kleka kuvana u vinu. Vino i grožđe upotrebljavani su i kao jedan od sastojaka mnogih ljekova za čišćenje rana ili liječenje boginja.

Vino je služilo i za pravljenje ljekova radi ublažavanja tegoba izazvanih leproznom zarazom (gubom). Prema Hilandarskom medicinskom kodeksu, vino je činilo jedan od sastojaka limunove masti, preporučivane i u terapiji za gubu. U ljekaruši iz XV vijeka, tzv. Hodoškom zborniku, sadržana je terapijska preporuka za liječenje lepre, koja je podrazumijevala uzimanje sirupa od kima, meda i malo toplog vina svakog jutra. Preporučivano je i konzumiranje mješavine vina i pepela od spaljenog jelenjeg roga ili, po drugom receptu, sok od toplog vina i usitnjenog lefandinovog (jelenjeg) roga. Inače, izvan Kotora, na južnoj strani gradskih zidina, postojao je leprozorijum u vidu ustanove namijenjene za izolaciju leproznih, koji se nazivao Dom gubavaca ili Hospital Sv. Lazara. Leprozorijum se u najvećoj mjeri izdržavao zahvaljujući zavještanju kotorskih građana, među čijim darovima su se nalazili vinogradi, ali i određene količine vina. Kotorski đakon Jakov je, 1449, zavještao siromasima ovog doma, između ostalog, i tri vedra vina. Generalno, vino se radi jačanja organizma i krijepljenja tijela davalo slabima i bolesnima u manastirskim bolnicama i prihvatilištima za stara lica i osobe sa trajnim tjelesnim manama i neizlječivim oboljenjima.