Antička umjetnost, anonim (VIII v. p. n. e. – V v. n. e.).

Grčko-ilirska umjetnost (VIII v. p. n. e. – I v. p. n. e.)

O naseljima u Crnoj Gori iz starijeg gvozdenog doba (VIII–IV v. p. n. e.) sačuvano je malo svjedočanstava. Na osnovu rekognosciranja i skromnih arheoloških istraživanja, za ovaj period se vezuju Gradac i Grdova gradina kod sela Petrovići, Budetina gradina kod sela Riječani u opštini Nikšić, Ržiška gradina, Samobor I, Planinica kod Tuzi, → Oblun, kao i više gradina u okolini Podgorice, Ulcinja, Bara, Budve, Boke Kotorske, Cetinja, Pljevalja, Berana i Bijelog Polja. Gradine su podizane na dominantnim, teško pristupačnim brežuljcima, zaštićenim odbrambenim zidovima u suvozidu. Iz bronzanog perioda prenosi se osnovni način sahranjivanja pod tumulima. Grobovi koji sadrže bogatije priloge potiču s kraja VI i početka V v. p. n. e. Materijalna kultura starijeg gvozdenog doba u Crnoj Gori ima odlike glasinačke kulture. Nalazi keramike iz ovog perioda pronađeni su u tumulu u Gotovuši, Lisijevom polju kod Berana, Petrovićima, na lokalitetu Škrke kod Cetinja, u Starom gradu i na lokalitetu Kapljeva u Baru. Među nalazima oružja dominiraju gvozdena koplja, noževi i mačevi, koji se srijeću od VIII do VI v. p. n. e., mada se javljaju i kasnije. Bronzani šljemovi, pronađeni u Budvi i Kličevu kod Nikšića, koji pripadaju grčko-ilirskom tipu, najvjerovatnije su importovani iz grčkih radionica. U Kličevu su pronađene knemide, import iz grčkih radionica ili lokalni proizvod po stranom uzoru, s kraja VI i početka V v. p. n. e. Nakit (fibule, narukvice, igle, ukrasne kopče, privesci) predstavlja najbrojniju grupu pokretnih nalaza iz ovog perioda. Bronzane narukvice sa prekrštenim krajevima, koje se javljaju od VIII do kraja VI v. p. n. e., pronađene su na tumulima u Gotovuši, u Lisijevom polju, Lušcu i Rudešu, dok su široke narukvice od tankoiskucanog lima, dekorisane geometrijskim ornamentom, pronađene u Lisijevom polju, datovane u VI i početak V v. p. n. e. Iz groba u Lisijevom polju potiče bronzani privezak, koji predstavlja stilizovanu sunčevu barku, kao i zanimljivi ćilibarski privesci i ukrasi, od kojih šest liči na kozmetičke palete, a četiri su privesci sa figuralnim predstavama jahača na konju u pratnji psa, ljudske glave, zeca u ležećem položaju i predstavom divljeg vepra. Datuju se u kraj VI i početak V v. i pretpostavlja se da su importovani iz Italije. Ilirska plemena, koja su tokom starijeg gvozdenog doba naseljavala teritoriju Crne Gore, tokom mlađeg gvozdenog doba (IV–I v. p. n. e.) dostigla su visok stepen razvoja sa izdiferenciranom plemenskom organizacijom. Širenje grčkih uticaja, prisutno od VI v. p. n. e., tokom mlađeg gvozdenog doba postalo je snažnije, na početku na Primorju a kasnije i u unutrašnjosti Crne Gore. Ovi uticaji su intenzivniji zbog osnivanja grčkih kolonija na jadranskoj obali i ostrvima, koje održavaju žive trgovinske odnose sa domorodačkim ilirskim stanovništvom. Import, posebno luksuzne robe, uticao je na promjenu karakteristika domaćih proizvoda. Ovom periodu pripadaju i gradine: Stara gradina u blizini Zlatice, → Đuteza, Oblun, kao i jedan broj gradina u okolini Podgorice, Ulcinja, Bara, Budve i Cetinja. Formiraju se prvi gradovi: Risan, Budva, Ulcinj, Medun i Samobor II. Njihov nastanak najčešće se vezuje za grčke graditelje. Ilirski Risan (Rhizon) – naselje Enhelejaca, poznato iz izvora od IV v. p. n. e., nalazio se na desnoj obali Spile i zahvatao je sjeverozapadni dio polja Carina i strmi brežuljak na njegovoj sjeveroistočnoj strani – Gradinu, gdje se nalazila akropola. Na desnoj obali Spile sačuvani su ostaci bedema građenog kiklopskom tehnikom – velikim kamenim blokovima. U koritu Spile otkriven je ugao gradskog bedema, koji, po mišljenju nekih autora, predstavlja dio prvobitnih gradskih bedema. Istom tehnikom građen je i dio bedema na Gradini. U Risnu je stolovala ilirska kraljica Teuta (231–228/7. p. n. e.). Budva se prvi put u istorijskim izvorima pominje u V v. p. n. e., mada je naselje vjerovatno i starije. Utvrđena je u IV v. p. n. e. U južnom dijelu starog grada otkriveni su fragmenti masivnog odbrambenog zida sa kapijom. U citadeli je pronađena helenistička keramika, a u njenom podnožju otkriveni su ostaci manjeg objekta, koji pripada helenističkom periodu. Smatra se da je Ulcinj nastao u V v. p. n. e., iako ima mišljenja da je i iz IV v. p. n. e. U sjevernom dijelu, na prostoru citadele, otkriven je bedem (Objekat 221) rađen u kiklopskoj tehnici. Pokretni arheološki nalazi su uglavnom grčka importovana keramika. Pronađeni su fragmenti crnofiguralnih vaza i bijelih lekita sa crvenom bojom, kao i gema iz V v. Posebno je zanimljiva votivna ara u obliku oltara, sa grčkim natpisom Zajednica kamenorezaca boginji Artemidi Elafaboli, na osnovu koje se podizanje grada vezivalo za grčke graditelje. Međutim, novija istraživanja ovu aru datuju u I v. p. n. e. U Mjacama (Mljace), na teritoriji plemena Labeata, nalazilo se značajno ilirsko naselje. Na ovom lokalitetu, smještenom u ataru starih Mataguža u Zeti, pronađeni su materijalni ostaci iz perioda IV–I v. p. n. e. Naselje je jedinstveno jer je formirano u ravnici. U istraživanjima koja su još u toku, otkriveni su temelji kvadratne kule (10 x 10 m) i dijela bedema u pravcu istoka i zapada. Suvozidne strukture megalita naslagane su kiklopskom tehnikom. Pokretni materijal čini veliki broj fragmenata amfora. Nekropola naselja otkrivena je na Veljim ledinama u Gostilju. Na lokalitetu Samobor, u njegovoj II fazi, sačuvani su ostaci zidova i kule na istočnom dijelu brežuljka. Kiklopski zidovi su sagrađeni od većih, slabije obrađenih kamenih blokova, što govori da su ga radili domaći majstori, najvjerovatnije u III v. p. n. e. U podgrađu Meduna, pronađeni su kiklopski zidovi kvalitetnije gradnje, pa se pretpostavlja da su u njihovoj izgradnji učestvovali grčki graditelji, dok se akropolj nalazio na uzvišenju. Iako arheološka istraživanja nijesu obavljena, datuje se u kraj IV i početak III v. p. n. e. Medun se u literaturi identifikuje sa antičkim Meteonom, ali postoje mišljenja i da Meteon treba tražiti na teritoriji Labeata, bliže Skadarskom jezeru, na Samoboru ili u Matagužima. Pokretni arheološki materijal iz mlađeg gvozdenog doba je brojan i raznovrstan. Najveći broj artefakata iz ovog perioda dolazi kao import, a lokalna proizvodnja svedena je na imitaciju importovanih predmeta i izradu gvozdenog oružja i oruđa. Većina keramičkih nalaza pripada keramici tipa Gnathia. Najznačajniji su: krateri iz Budve, veliki broj amfora iz Budve i Carina u Risnu, skifosi iz nekropola u Budvi, Gostilju i Momišićima i sa Carina u Risnu, oinochoe i laringosi iz Budve, krčazi iz Budve i Gostilja, keramički tanjiri iz Budve i sa Carina, gutusi, pelike, pikside i askosi iz Budve, megarski pehari sa reljefnim ukrasima iz Budve i Carina u Risnu, balzamarijumi sa nekropola Budve, Gostilja, Momišića i Carina u Risnu, zdjele iz Gostilja i Risna. Nekoliko ženskih stojećih figurina od terakote pronađeno je u Budvi. Prilozi od stakla su rijetki, sačuvani samo iz nekropole u Budvi. Nalazi oružja (koplja, noževi, grčko-ilirski šljemovi) i oruđa (strigilosi) su iz Budve, Gostilja, Momišića i tumula u Glogoviku, Vrbanji i Đevojačkim gredama. Posebno su zanimljive fibule iz nekropola iz Budve i Gostilja. Karakteristike nakita su luksuzna obrada, upotreba plemenitih metala i skupocjenih materijala i bogatstvo formi: zlatno prstenje sa poludragim kamenjem i urezanim predstavama grčkih božanstava iz Budve, najvjerovatnije je importovano iz Grčke ili južne Italije, dok je srebrno prstenje iz Gostilja i Momišića, sa ugraviranim predstavama na disku, najvjerovatnije iz lokalnih radionica. Iz budvanske nekropole potiču i luksuzne ogrlice, dok su kolutaste naušnice iz Budve i Gostilja, najčešće ukrašene poludragim kamenom modelovanim u obliku glave crnca, okrenute piramide, rozete sa figuralnim priveskom ili sa teriomornim ukrasom u obliku glave vuka, psa, košute ili bika. Narukvice zmijolikog oblika pronađene su u Budvi, Gostilju i Momišićima. Iz Gostilja potiču četiri reljefne pločice sa složenim votivnim ili simboličkim kompozicijama. Za ovaj period karakteristična je pojava novca, koji potiče iz Risna, Budve, Momišića, Gostilja ili su u pitanju slučajni nalazi. Najbogatiji nalazi novca potiču iz Risna, gdje je pronađen novac sa imenom grada iz lokalne kovnice, kao i novac ilirskog kralja Balajosa.

Rimska umjetnost (I–V v.)

Rimska provincija Dalmacija, formirana u I v., obuhvatala je i teritoriju Crne Gore. U njenom okviru, proces romanizacije ilirskog stanovništva sprovođen je najuspješnije duž Primorja i njegovog zaleđa, dok je u unutrašnjosti tekao sporije. Važnu ulogu u tom procesu imalo je formiranje gradova koji se, od I v. n. e., podižu na istaknutim strategijskim pozicijama. Dokleja (Doclea) je podignuta na platou omeđenom sa tri strane Moračom, Zetom i Širalijom. Vrijeme nastanka i karakter prvobitnog naselja, za koje se smatra da je bilo kastrum, još uvijek je u nauci nedovoljno rasvijetljeno. Najstariji nalazi sa jugoistočne nekropole potiču iz prve decenije I v. Za vrijeme vladavine Flavijevaca, Dokleja je dobila status municipijuma. U centru grada je forum, sa bazilikom na zapadnom dijelu, hramom na sjevernom, tabernama i eksedrama sa istočne i sjeverne strane. Bazilika se datuje u posljednje dvije decenije I i početak II v., dok tragovi naknadnih intervencija nijesu hronološki precizno određeni. Kapitolni hram, istočno od foruma, podignut je u periodu I–II v. Smješten je u centru Objekta IX, koji čini više prostorija, u kojima su, u periodu IV–V v., bile smještene radionice za obradu stakla i metala. Sa južne strane via principalis su ostaci I hrama, II hrama i Hrama boginje Dijane. Datuju se u period I–II v. Preko puta foruma su male i velike terme, dijelom uništene izgradnjom omladinske pruge Podgorica – Nikšić. U južnom dijelu grada otkrivene su stambena zgrada i Građevina XVII. U geofizičkim istraživanjima detektovani su ostaci više građevina, za koje se pretpostavlja da predstavljaju stambeni blok. Grad je u periodu III–IV v. opasan zidinama. Na forumu u Dokleji nalazi se više fragmenata arhitektonske plastike: konzole, kapiteli, arhitravne grede, stabla stubova, koje pripadaju periodu I–II v. Veliki dio arhitektonskih fragmenata uništen je, raznesen, uzidan u okolne kuće i objekte. Položaj Risna (Risinium) i njegova osnovna urbanistička struktura još uvijek nijesu precizno utvrđeni. Preovlađuje mišljenje da je imao status municipijuma, mada neki istraživači smatraju da je bio kolonija. Nije poznato sa koje građevine potiče više rimskih arhitektonskih fragmenata. Pokretni materijal sa Carina datira se u III i IV v. Acruvium, poznat iz pisanih izvora, nije precizno ubiciran. Dovodi se u vezu sa više lokaliteta na prostoru od Kotora do Grblja i Tivatskog polja. Epigrafska svjedočanstva, fragmenati arhitekture i pokretni nalazi iz rimskog perioda otkriveni su u Starom gradu u Kotoru, Škaljarima, Dobroti i Prčanju, a na Šuranju je otkopana nekropola. Ostaci rimskih građevina i pokretni nalazi iz rimskog perioda pronađeni su na većem broju lokaliteta u Grblju (Bigova, Krimovice, Kubasi, Kretingrad, Mirine i dr.), Perastu, Kostanjici, Prevlaci, Sutorini, Igalu, Kumboru, Đenovićima, Bijeloj, ali na njima nijesu vršena sistematska arheološka istraživanja. Rimska Budva (Butua) nalazila se na istom mjestu kao i helenističko naselje, ali je proširena ka zapadu izvan današnjih gradskih zidina. U starom gradu otkriveno je više arhitektonskih fragmenata, koji su poticali sa neke monumentalne građevine. Ostaci rimskih termi otkriveni su pored Crkve Sv. Ivana, a ostaci građevine sa mozaičkom dekoracijom na mjestu Hotela Avala (→ Budva, mozaik). Nalazi sa rimske nekropole, keramika, staklo, nakit i dr. svjedoče o ekonomski moćnom i kulturno razvijenom gradu. Rimski Ulcinj (Olcinium) potvrđen je u izvorima. Pronađeni su djelovi rimskog bedema naslonjenog na ilirsko-grčki, arhitektonski fragmenti i fragmenti rimske keramike. Istraživanja još nijesu precizno definisala rimski arheološki sloj u starom gradu. O Baru i njegovoj okolini, u periodu od I do IV v., svjedoče fragment arhitravne grede, dio mozaičkog poda u blizini luke, ostaci uništene nekropole u centru grada, fragment sarkofaga sa predstavom Meleagra, nalazi novca, oružja, keramike. U uvali Bigovica pronađene su brojne amfore, a na lokalitetu Maljevik polufabrikovani arhitektonski elementi. Municipium S nalazio se na teritoriji današnjeg sela Komini, na lijevoj obali rijeke Vezišnice. Naselje je funkcionisalo od I do V v. Prostor koji je zauzimao grad još uvijek nije definisan. U arheološkim istraživanjima otkriveni su ostaci južne fortifikacije – dio bedema i ostaci dvije kule, od kojih je jedna datovana u period II–III v. U istočnom sektoru su dvije građevine. Građevina I, luksuzni objekat sa očuvanim hipokaustom, podignuta je u II v., a na njoj je intervenisano krajem III ili početkom IV v. Građevina II, koju čini niz malih odaja, podignuta je krajem III i početkom IV v. Zapadno od otkrivenih građevina pronađeni su fragmenti kapitela i stubova. Geofizička istraživanja potvrdila su postojanje ostataka više građevina koje tek treba istražiti. Na sjeveru Crne Gore postoje značajni lokaliteti sa složenom stratigrafijom, u kojima je utvrđeno postojanje graditeljskih faza iz rimskog perioda. Među njima su najznačajniji Gradac u Budimlji, Samograd i Tumbarice. U selu Dolac, u blizini Berana, otkriveni su ostaci rimskog vojnog logora. U Riječanima, u opštini Nikšić, dosadašnjim arheološkim istraživanjima pronađeni su temelji više objekata iz rimskog perioda. Praistorijska Budetina gradina utvrđena je u ovom periodu. Posebno su zanimljivi ostaci monumentalnih grobnica, fragmenti stubova i korintski kapitel. Sa ovim grobnicama povezuju se natpisi iz II v., na kojima se pominju Gaj, sin Epikadov, prvak Dokleata, i Agiro, sin Epikadov, prvak kastela Saltua. Ostaci reprezentativnih rimskih vila na teritoriji Crne Gore sačuvani su u Risnu (→ Risan, rimska vila, mozaici) i na lokalitetu Mirišta u Petrovcu (→ Mirišta, Petrovac, rimska vila). Ville rustice ubicirane su u široj okolini Dokleje (Donja Gorica, Megara, Vuksanlekići, Vranjicke njive, Vranić, Laze Radevića, Zidanice – Jelenak i dr.), Boki Kotorskoj (na Prevlaci, na lokalitetu Pjaca u selu Vranovići u Grblju i dr.), Barskom polju, Kručama, Bistrici kod Bijelog Polja. Portreti i fragmenti skulptura iz rimskog perioda sa teritorije Crne Gore sačuvani su u malom broju. Iz Dokleje (→ Dokleja, skulptura) je sačuvan portret rimskog cara Marka Aurelija (druga polovina II v.), mermerna glava pripisana caru Karakali (III v.), ženska glava, pronađena u malim termama (IV v.). Fragment stopala jedne skulpture otkriven je u kapitolnom hramu. Arhivska građa, arheološka dokumentacija, epigrafska svjedočanstva i literatura svjedoče da su u Dokleji postojali Balbinova konjanička skulptura, jedna imperatorska glava, portret Jupitera, muški portret, torzo genija i dr. Uz I hram pronađen je timpanon, u čijem klipeusu je reljefna predstava boginje Rome, a uz II hram zabat sa reljefnom predstavom boginje Dijane, koji nije sačuvan. Jedan od najznačajnijih artefakata iz rimskog perioda je mermerni portret cara Domicijana iz Kumbora (I v.) (→ Kumbor, portret cara Domicijana), a vrijedni nalazi su fragment glave karijatide iz Risna (I v.) i Dijana Sutorinska. Sačuvana su i svjedočanstva o postojanju tragova geometrijskog i linijskog fresko-slikarstva na više građevina u Dokleji (→ Dokleja, zidno slikarstvo, mozaici). Na njenoj jugoistočnoj nekropoli, u grobnici broj 281, pronađena je predstava sa motivima iz jevrejske ikonografije s kraja III i početka IV v. Fragmenti zidne mozaičke dekoracije, koji nijesu precizno hronološki određeni, nalaze su u velikim termama, na zapadnom zidu Prostorije 27. U Municipiumu S, u Građevini I, otkriveni su fragmenti zidnog slikarstva, živog kolorita, sa geometrijskim i floralnim motivima. Fragmenti podnih mozaika, sa geometrijskom ornamentikom, sačuvani su u Dokleji u kapitolnom hramu, velikim i malim termama, a postojali su i na forumu i u privatnoj kući u južnom dijelu grada. U sjevernom dijelu cele kapitolnog hrama sačuvan je dio podnog mozaika, od tesera bijele i crne boje (I–II v.). U termama, fragmenti mozaičkog poda nađeni su u više prostorija, a najbolje očuvani su u Prostoriji 38 u velikim i Prostoriji 4 u malim termama (III–IV v.). Najreprezenativniji očuvani podni mozaici sa teritorije Crne Gore su iz rimske vile u Risnu, građevine otkrivene ispod recepcije starog Hotela Avala u Budvi i vile u Mirištima. Najreprezentativniji nalazi keramike, stakla, metalnih predmeta i novca pronađeni su na nekropolama u Dokleji, Budvi i Municipiumu S, i na Carinama u Risnu. Veliki broj artefakata importovan je na prostor Crne Gore. Posebno je značajna dijatreta (diatreta) iz Pljevalja, koja se pripisuje kelnskim radionicama i datuje u IV v.