Vinova loza i vino u etnologiji, zastupljenost vinove loze i vina u životu i običajima stanovnika Crne Gore. Na Mediteranu, vinova loza i vino su još od najstarijih vremena imali božanski status, a neprocjenjivi doprinos širenju kulture gajenja vinove loze i konzumaciji vina dale su grčka i rimska civilizacija (→ Antičko vinogradarstvo i vinarstvo). Vinova loza i vino imali su značajnu ulogu u mitologiji i religiji i složenu simboliku u velikom broju starih kultura i civilizacija. Dolaskom na Balkan, Sloveni su prihvatili keltsko-rimsku tradiciju i običaje vezane za gajenje vinove loze i proizvodnju vina. Naši preci su medovinu, svoje tradicionalno piće, brzo zamijenili vinom, dok je primanje hrišćanstva, sa mnogim obrednim praksama, usko vezano za vino, koje je veoma brzo postalo najpopularnije piće. Pojedini termini, koji se i danas koriste u proizvodnji grožđa i vina u Crnoj Gori, latinskog su ili grčkog porijekla, npr.: mošt (lat. mostum), kada (lat. cadus), bačva (lat. bicus), kosijer (lat. cosero), bokal (lat. poculum), konata (lat. canata), bagaš (lat. bacus), konoba (lat. conoba), trapiti (grč. trafos). Da je gajenje vinove loze još u srednjem vijeku bilo od posebnog značaja na prostorima današnje Crne Gore, svjedoči podatak da su vinogradi, prilikom rješavanja pograničnih sporova, bili predmet ugovora između kralja i dubrovačke opštine, a povremeno su preduzimane i oštre mjere radi ograničenja sadnje vinove loze (→ Srednjovjekovno vinogradarstvo i vinarstvo). Vino se prodavalo u krčmama, ali samo na malo, kao i u trgovačkim radnjama, gdje su ga vinogradari prodavali uz kontrolu kvaliteta, odnosno uz posebnu dozvolu, koju su dobijali u providurovoj kancelariji. U krčmama u Kotoru, strano vino se nije smjelo prodavati prije nego što se ne rasproda domaće vino (→ Srednjovjekovni Statut grada Kotora). Na Primorju se berba grožđa u srednjem vijeku nazivala vindemia (vinum demo u prevodu „trganje grožđa”). Prema → srednjovjekovnom Statutu grada Budve , berba je na tom području trajala od dana Sv. Marije (21. jula) do praznika Sv. Mihajla (29. septembra), pa u tom periodu vlast nije pozivala Budvane na sud. Na području Kotora nijesu zasjedale gradske vlasti niti su se sprovodila suđenja u vrijeme berbe – u periodu od 1. avgusta do Miholjdana (29. septembra), jer se vlastela nalazila u svojim vinogradima. U Crmnici se, na Preobraženje (19. avgusta), slavio praznik grožđa, a, po običaju, grožđe se nije jelo sve dok se tog dana ne blagoslovi u crkvi. Berba se u Crmnici proslavljala i obilježavala posebnom igrom – nadmetanjem momaka u gađanju. Od loze sa grožđem pravio se krug, koji bi se objesio o kamen, kao meta za gađanje, a pobjednik je bio momak koji obori metu. Prilazila bi mu najljepša Crmničanka i darivala ga punom korpom grožđa, a onda bi otpočinjala berba.

U Crmnici je postojao nepisani zakon da se u fazi dozrijevanja grožđa psi vezuju, a ako vlasnik vinograda tada uhvati bilo čijeg psa, imao je pravo da ga ubije. Otuda izreka: „Poginuo je kâ pas u grožđe”. U crmničkim selima berba je počinjala prije ugovorenog dana, a svaki je vlasnik brao svoje grožđe. Grožđe se smještalo u kotar, košar (kidač), koji se lako prenosio od loze do loze. Puni kidači grožđa prebacivali su se u više kotare i na konjima prenosili do kuća (→ Crmnica). U Doljanima (nekadašnji Kuči), vrijeme berbe grožđa (jemanje) određivala je upravna vlast, obično početkom međudnevice, tako da se grožđe „u jedan dan” bralo u cijelim Doljanima. Uglavnom se prevozilo na konjima u Podgoricu, gdje se krčmarima prodavao tovar od 150 kg obično za 14–15 fiorina. Gorsko grožđe bralo se 10–15 dana kasnije od doljanskog. Nakon berbe, običaj je bio da se od grožđa, kada se nosilo kući, daje svakom ko se sretne na putu do kuće. Mnogi narodni običaji u Crnoj Gori povezani su i sa upotrebom vina. Hrišćanski obredi prilikom bogosluženja, pričešća, opela i u mnogim drugim prilikama obavljali su se uz vino. Obaveznu upotrebu vina predviđali su i narodni običaji koji su sadržali religioznu komponentu – bilo hrišćanstva, bilo ranijih vjerovanja. To je naročito bilo vezano za božićne praznike i za krsno ime (slavu). Tako je u Paštrovićima bio običaj da se za krsno ime i u drugim svečanostima pije po sedam zdravica (U slavu božju; U slavu svih svetih; Uzdravlje domaćinovo; Uzdravlje crkovno ili svešteničko; Uzdravlje svojih starješina i poglavica; Uzdravlje carsko; Uzdravlje sofre – trpeze). Obično su se, uz svaku zdravicu, uglas pjevali mali pripjevi. U Paštrovićima je bio običaj da se za slavu pjevaju pjesme u kojima se spominjala sorta vina kratošija, od koje se, po mišljenju mnogih, dobijalo najbolje vino. Domaćin je uz bardak vina (vrč) i hljeb na njemu dozivao domaćicu da je dariva hljebom i vinom, a Gospod Bog i Sv. Jovan zdravljem i mirom. Izgovarao bi po ustaljenoj praksi: „Uzmi kruv, a vina se napi[j], pa mi bardak opet povrati” (→ Boka: antropogeografska studija). Mnoge običajne radnje pratile su i dane oko Božića, a vino je tokom njih bilo neizostavno. Za Badnje veče, u nekim porodicama, pilo se samo vino, a rakija je u vrijeme božićnih praznika bila zabranjena. Kada je dolazio polaznik, domaćin je donosio bocun vina, a polaznik nazdravljao domaćinu i ostalim ukućanima, uz božićnu zdravicu i pjevanje pjesama u kojima se pominje vino: „Božić zove s one bande. Prevedite me!... A nevjeste vino toče, napojit će te!” Kada bi se okadili badnjaci, domaćin je uzimao bardak vina, a drugom rukom pšenicu i, uz pjesmu Roždestvo Hristovo, prelivao badnjake unakrst, posipajući ih pšenicom. Potom je nazdravljao vinom, a za njim su nazdravljali i svi ukućani redom. Vinom se prelivao i veliki božićni kolač, prilikom sječenja, a u mnogim selima prvog dana Božića vinom su se umivali ukućani – da budu zdravi i rumeni. Čokot loze i vino predstavljaju simbole života i spasenja, pa su se javljali i u mrtvačkom kultu. Otuda se u običajnoj praksi javlja vjerovanje da vino, umjesto krvi, može da povrati životnu snagu dušama predaka. Inače, svi značajniji događaji u životu stanovništva crnogorskih vinogradarskih krajeva bili su prožeti običajima u kojima vino i lozova rakija imaju značajnu ulogu. Ističu se svadbeni običaji, pa su se od obredno-običajnih pjesama u Crnoj Gori posebno razvijale dvije vrste: svatovske i običajne. Obje vrste vezane su za društvenu zajednicu, npr.: „Usadih lozu sred vinograda, / Navedoh vodu sa tri kladenca, / Da mi je loza vazda zelena, / Naša nevjesta vazda vesela, / Sve ti, sestro, veselo”. Prigodne pjesme i zdravice bile su neizbježne uz čašu vina, pa se u Crmnici, kad su svatovi bili za stolom, pjevalo: „Uz trpezu, niz trpezu, sivi sokole, na trpezu zlatne čaše vina punane...” Za razne praznike i gozbe, koje su priređivane u tim i drugim prilikama, bilo je važno, što se ističe i u narodnim pjesmama, da „ima dosta vina i rakije i ostale svake đakonije”. Vino se spominjalo i u svadbarskim zdravicama Paštrovića: „Dobar čovječe, dobro mi reče, u dobre čase, na pune čaše, svemu rodu i plemenu nek je dobar čas, a našijem mladencima u najbolji čas!” Stanovništvo je grožđe i vino konzumiralo više kao životne namirnice i zdravu hranu nego kao piće za uživanje. Kako je seosko stanovništvo u vinogradarskoj zoni Crne Gore najviše oskudijevalo u životnim namirnicama u periodu od jula do oktobra, sa sazrijevanjem i pristizanjem grožđa njegovo hranidbeno stanje značajno se poboljšavalo. Grožđe je, sa smokvom, dospijevalo u najkritičnijem momentu, pa otuda u ovim krajevima dobro poznata izreka: „U avgustu puna usta” (avgust je po starom kalendaru trajao 14. VIII – 14. IX). Siromašnije stanovništvo koristilo je vino i kao hranu, tako što bi se njime prelivala kukuruzna kaša. Grožđe se jelo sa hljebom, naročito u vrijeme Gospojinskog posta (14–28. VIII), a grožđe s pogačom (pšenični hljeb) smatralo se pristojnim objedom. Na Preobraženje je bio običaj da porodice koje imaju vinograd odnose u crkvu grožđe, koje sveštenik osveti i dijeli prisutnim vjernicima nakon bogosluženja. Umjerena upotreba vina preporučivala se i kao lijek malokrvnim osobama i osobama koje se oporavljaju poslije preležanih bolesti. Vrelo prokuvano crno vino upotrebljavalo se protiv prehlade. Vino je bilo sastavni, čak nezamjenljivi dio trpeze, cijenjen podjednako koliko i sva jela zajedno. Uz narodne običaje, stvarane su i narodne izreke. U Crnoj Gori mnogo je narodnih izreka koje su povezane sa vinom: „Vinom sebe, a ženama srce ispunio”; „Alal mu i voda koju je popio, a kamoli crmničko vino”; „O, delijo, na zla naletio, na djevojku i na tovar crmničkoga vina”. Ženska ljepota često je upoređivana s vinom, pa su se rumeni obrazi djevojke poredili sa kupom crvenoga vina. U Crnoj Gori vinogradi i vino bili su inspiracija mnogim pjesnicima, koji su u svojim stihovima slavili vino i opjevali njegovu ljepotu (→ Vino u književnosti ).