Enrike Breća, poster HSF-a, 2019.

Marčelo Manđantini, poster HSF-a, 2021.

Strip autori. Iako je objavljivanje stripova na crnogorskom prostoru znatno kasnilo u odnosu na region, strip autori iz Crne Gore zastupljeni su i prepoznatljivi i u međunarodnim okvirima. Jedan od prvih autora čije se stvaralaštvo dijelom vezuje za medij stripa u crnogorskim okvirima je → Živko Đurović. Njegovi kratki karikaturalni stripovi objavljivani su u vrijeme kada strip scena u Crnoj Gori nije postojala. Porijeklom, rođenjem, dijelom života ili djelom za ovaj prostor i medij stripa vezana su značajna imena, poput: → Dušana Vukotića Vuda, → Andrije Maurovića, → Miloša Vuškovića, → Nikole Navojeva i → Đorđa Lobačeva. Svi su oni na neki način dio ove priče – rođeni su ili su živjeli u Crnoj Gori, ili su referisali na dešavanja u njoj, ili su se bavili epikom. Specifičan je fenomen bogate istorije stripa vezane na neki način za ovu zemlju, a koja je stvarana izvan njenih granica. Miloš Vušković je izuzetno zapažen kao strip autor u predratnom listu Ošišani jež, za koji crta strip o Vojvođaninu Moci i Crnogorcu Krcunu, kroz koji provlači društveno-političku satiru. Motivi iz Crne Gore uviđaju se u brojnim popularnim listovima. Nikad robom, Kekec i Pioniri su samo neki od onih u kojima je referisano na prostor i istoriju Crne Gore, znamenite ličnosti ili epske momente. Te stripove su, uglavnom šezdesetih godina XX v., stvarali neki od velikana jugoslovenske scene. U obradama djela ističu se dvije verzije kapitalnog Gorskog vijenca (2020). Pojavljuju se izdanja na ćirilici i latinici. Crtež potpisuje Geza Šetet (Kikinda, 1953), a kod latiničke verzije za saradnika ima Miodraga Mikicu Ivanovića (Odžaci, 1959). Među autorima koji su rođeni u Crnoj Gori, a koji su cijeli radni vijek proveli u Srbiji, izdvajaju se Branislav Obradović (Titograd, 1948 – Valjevo, 2002) i Rade Tovladijac (Ulcinj, 1961). Obradović je prvi strip Nemirko objavio 1970. Objavljivao je radove u Ježu, lokalnoj i regionalnoj štampi – u slovenačkim i makedonskim listovima. Nagrađivan je u Marostici, Skoplju (1972) i bugarskom Gabrovu (1973). Laureat je Nagrade „Pjer” 1981. za geg strip. Tovladijac je po obrazovanju arhitekta. Prvi strip objavljuje 1983. Član je ULUPUDS-a od 1988. Strip Planeta bezbednih, čiji je scenarista, odlikovan je nagradom na konkursu koji su objavili Vidici i YU strip magazin. Autori koji su ostavili trag u okviru stripovskog medija u Crnoj Gori ili Srbiji su i četvorica rođena u Titogradu: Draško Đurović (1962), Veselin Brajović (1967), Darko Dedić Dečanski (1971) i Novak Brajović (1973). Domaća scena, koja sada broji dvije decenije od prvog nagovještaja organizovanja, oslanja se na Udruženje strip autora i Hercegnovski strip festival. Autori su najzastupljeniji u dnevnim novinama, magazinima i na internetu. Strip se pojavljivao u listovima koji nijesu primarno stripovski orijentisani, kao što su Grafiti (osnivač Duško Mihailović) ili Prijatelj (glavni i odgovorni urednik Slobodan Vukanović), a koji su izlazili tokom 1990-ih. Prvi strip fanzin pojavio se u januaru 1997. u Kotoru, pod nazivom Čučavac (urednik Simon Vučković). Izašla su tri broja do 1998. NVO „Centar za afirmaciju stripa” prijavio je izdanje Striparty (2001). Novi fanzin Panćofi izlazi od 2001. do 2003. u Kotoru, kao rezultat aktivnosti Strip kluba „Andrija Maurović”. Tokom maja 2003. pojavljuje se Humor, koncipiran kao podlist dnevnih novina Dan. Jedino internet izdanje Zona9 (najvažniji projekat svog vremena, iniciran na prijedlog Bojana Prakljačića) pokrenuto je septembra 2005. od strane Udruženja strip autora Crne Gore. HSF strip magazin pojavio se u dva navrata – septembra 2014. i oktobra 2016. U Kotoru je 2001. osnovan „Strip klub”. Udruženje strip autora Crne Gore osnovano je 2005. U pregledu strip autorstva treba istaći stvaraoce različitih generacija (čija se imena najčešće pominju), a važni su za formiranje scene ili održavanje strip kulture u Crnoj Gori: → Lazar Sredanović, → Luka Lagator, → Mladen J. Đurović, → Darko Drljević, Mirko Zulić (Kolašin, 1961), Goran Šćekić (Berane, 1963), Vladimir Brajović Wilovski (Titograd, 1970), Nikola Ćurčin (Kotor, 1971), Simon Vučković (Kotor, 1975), Tihomir Čelanović (Beograd, 1977), Miodrag Spasojević (Dubrovnik, 1980), Ozren Miždalo (Zadar, 1982), → Ilija Nikčević, Andrija Vujošević (Bar, 1987), Srđan Ivanović (Titograd, 1990), Luka Cakić (Cetinje, 1990), Andrijana Vešović (Titograd, 1991) i dr. Iz jednog od tekstova Simona Vučkovića, najzaslužnijeg za hronološki pregled stripa u Crnoj Gori, uviđa se tok formiranja scene. Strip Mićun, koji potpisuje Vučković, pojavljuje se juna 2001. u podgoričkom listu Glas Crnogorca, a zatim u novinama Dan. Objavljuje i kaiš stripa Uličari u Reviji D (kraj 2002. i 2003) i strip Čupka u novinama Dan (2003). Podlist Pobjede objavljuje strip Perica istog autora (oktobar 2001 – mart 2004), a zatim se ovaj strip pojavljuje u nedjeljnom dječijem podlistku lista Novosti (oktobar 2004 – decembar 2005) i nedjeljniku Revija D (oktobar 2006). Strip Mirka Zulića Mrva nakon par mjeseci nasljeđuje Vučkovićev strip Čupka (izlazi do januara 2004). Zulić nakon toga crta strip Krle. Pojavljuju se i druga djela istog autora. Početkom 2005. Revija D objavljuje njegov strip Radivoje i strip bez naziva Gorana Šćekića. Pobjeda publikuje strip Neka čoče (kraj 2005 – 2008) Luke Lagatora, autora koji je u tom listu objavljivao i ranije u okviru istog medija (1986–1991). Pored pomenutog, Lagator potpisuje i knjigu S-LIČNO (1988) i radi strip za Vijesti (2000). Mirko Zulić, pored pomenutih listova Dan i Revija D, objavljuje i u magazinu za djecu National Geographic Kids. Bavi se i karikaturom i ilustracijom. Objavio je oko 2.000 karikatura i strip kaiševa. Nagrađivan je na konkursima. Dobitnik je I nagrade sa festivala kratkometražnog filma u Herceg Novom (1987). Goran Šćekić se bavi karikaturom od 1992. Od 1999. radi za dnevne novine Dan. Udruženje novinara Crne Gore mu dodjeljuje nagradu 2001. i 2007. Stripove je objavljivao u nedjeljniku Revija D (2005–2011) i listu Istok. Autor je preko 15.000 karikatura. Neke od njih su se našle u njegovoj knjizi (2005). Vladimir Brajović Wilovski je najpoznatiji po radu u sferi animacije. Diplomirao je na Univerzitetu primijenjenih nauka u Salcburgu, na smjeru kompjuterske animacije i video-igara. Dobitnik je Specijalne nagrade YU ASIFA i Zlatne medalje grada Beograda na 41. Festivalu jugoslovenskog kratkog i dokumentarnog filma. Na 5. Jugoslovenskom festivalu animiranog filma dobija Nagradu za najbolji crtež. Simon Vučković je inicijator i predsjednik Udruženja strip autora Crne Gore. Objavljivao je u: Novostima, Pobjedi, Monitoru, Onogoštu, → Boki i Reviji D, gdje je bio urednik humorističke rubrike, te u strip magazinima i fanzinima Lavirinti, Patagonija, Bumerang i dr. Prepoznatljiv je po strip kaišu Mićun, koji izlazi od 2001. i objavljen je na stotine puta. Urednik je magazina autorskog stripa Stripovanje (2020). Tihomir Čelanović objavljuje 2001. zbirku kratkih stripova Kfatoliperazus u Italiji. Prvi strip album Eudora izlazi u Beogradu, a zatim i u Italiji. Album Trum et l'oeuf de Tai objavljuje 2005. u Francuskoj. Listovi poput Politikinog Zabavnika, Vremena, češkog Aargh! i italijanskog Nonzi objavljuju njegova djela. U Francuskoj mu je objavljen strip Taxi, rađen po filmu Luka Besona (2008). Dobitnik je više nagrada, među kojima se izdvaja torinska „La cita 2000”. Ozren Miždalo je bio urednik radio-emisije Deveta zona, koja se bavila stripom. Dobitnik je II nagrade na Balkanskoj smotri mladih strip autora u Leskovcu (2008). Dio je velikog strip projekta Vekovnici. Od 2012. radi i za strane izdavače. Troje mlađih autora predstavljaju neku vrstu novog talasa. Iz radne biografije Luke Cakića valja izdvojiti projekte na kojima je učestvovao: My life, The Retreat to Avalon, Linije fronta, Torpedo, Lovćen i Crestfallen, a posebno treba naglasiti strip Kassowitz: Deca Vrangela po scenariju Predraga Đurića (2021). Srđan Ivanović objavljuje na internet platformi „zaglavi.se” (od 2015) i u magazinu Objektiv (od 2016). Andrijana Vešović objavljuje na društvenim mrežama. Zombijana Bones (pseudonim) već je imala tridesetak izložbi širom regiona, u kojem je stekla veliku popularnost. Nikola Ćurčin je osnivač Hercegnovskog strip festivala (HSF) 2007. Imao je deset samostalnih izložbi. Insistira da se u katalozima nađu samo riječi: „Rođen, živi i radi”. U organizaciji HSF-a, nakon nekoliko godina, dobio je pomoć od Jovana Subotića i Nebojše Mandića. Miodrag Spasojević zastupljen je kao jedan od ključnih crnogorskih autora u magazinu Stripovanje. Andrija Vujošević je autor stripa Gvozdeni proleteri, koji je promovisan na Hercegnovskom strip festivalu u septembru 2020, i stripa Sabljarka: Lovac ili plijen (2021). Srđa Dragović (Kolašin, 1990) je ilustrator, grafički dizajner i strip autor. Učestvovao je na manifestacijama i objavljivao u časopisima koji se bave stripom. Đorđe Kamenarović (Cetinje, 1996), pored toga što se bavi ilustracijom, talentovan je strip crtač; bio je učesnik međunarodne manifestacije „24 sata crtanja stripa”. Hercegnovski strip festival je centralna manifestacija vezana za strip u Crnoj Gori, koja se tradicionalno održava svakog septembra. Osnovan je od strane Udruženja ljubitelja stripova 2007. Od 2016. organizuje se i zimski strip vikend. Festival je nagrađen Nagradom „Karavađo” od strane Ambasade Republike Italije (2017), dok je na Novosadskom sajmu dobio Zlatnu medalju za vrhunski kvalitet manifestacije (2019). Među gostima HSF-a bila su svjetska imena: Vilijam Simpson (ambasador Festivala), Sajmon Dejvis, Glen Fabri, Majk Kolins, Moreno Buratini, Giljermo Ortego, Enrike Breća, Rusuf Dajglo i mnogi drugi, dok su od slavnih autora sa eksjugoslovenskih prostora gostovali: Igor Kordej, Iztok Sitar, Leonid Pilipović, Štef Bartolić, Branislav Bane Kerac, Esad Ribić, Midhat Kapetanović, Aleksa Gajić itd.

Literatura i izvori: S. Ivkov, „60 godina domaćeg stripa u Srbiji / Six decades of comic in Serbia / A hazai képrenégy 60 éve Szerbiában: 1935–1995”, Likovni susreti / Képzőművészeti találkozó, Subotica, 1995; S. Vučković, Deset godina crnogorske novinske strip scene, najava izložbe u knjižari „Karver” 13–30. septembra 2011; S. Bidetti et al., „Hercegnovski strip festival”, SCLS Magazine, n. 20, novembre 2019, 68–75; S. Vučković, „Udruženje strip autora Crne Gore”, Pobjeda, specijalni dodatak, 28. VIII 2019; S. Vučković, „Magazinsko izdavaštvo stripa u Crnoj Gori”, Stripovanje: Magazin autorskog stripa, Kotor, avgust 2020; https://stripfestival.me… (pristup 18. III 2021); https://www.rastko.rs… (pristup 18. III 2021).

L. Rakojević