Potpisivanje Rapalskog sporazuma

Međunarodni ugovori Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca / Kraljevine Jugoslavije. Prve međunarodne ugovore Kraljevina SHS je potpisala u okviru Pariske mirovne konferencije (→ Pariska mirovna konferencija 1919–1920. i Crna Gora). Državnu delegaciju je predvodio → Nikola Pašić, dok je vlada Stojana Protića kao opunomoćene delegate odredila: Anta Trumbića, ministra spoljnih poslova, Milenka Vesnića, poslanika u Parizu, i Ivana Žolgera, univerzitetskog profesora iz Ljubljane. Pored opunomoćenih delegata, u državnu delegaciju imenovani su i Vladini delegati: Mata Bošković, bivši srpski poslanik u Londonu; Otokar Ribarž, nekadašnji zastupnik u Carevinskom vijeću u Beču; Josip Smodlaka, bivši zastupnik u Carevinskom vijeću, i → Andrija Radović, bivši predsjednik Vlade Knjaževine i Kraljevine Crne Gore (→ Crnogorska vlada / Ministarski savjet Knjaževine/Kraljevine Crne Gore (1879–1916)). U okviru delegacije djelovala je i Vojna misija na čelu sa generalom Petrom Pešićem, kao i veći broj civilnih i vojnih stručnjaka i savjetnika. Versajska konferencija je odbila da prizna Kraljevinu SHS, pa je delegacija učestovovala na samitu kao delegacija Kraljevine Srbije. Novostvorenu kraljevinu prve su priznale SAD, 7. februara 1919. godine. Priznanje od Velike Britanije je stiglo 1. juna, a od Francuske 6. juna 1919. godine. Međunarodno (kolektivno) priznanje Kraljevine SHS urađeno je 28. juna 1919. činom potpisivanja Mirovnog ugovora sa Njemačkom u Versaju, u kome se prvi put, kao ravnopravna potpisnica, pominje novostvorena Kraljevina SHS. Poslije ovog ugovora, ubrzano su pristizala formalna priznanja savezničkih, neutralnih i neprijateljskih zemalja iz Prvog svjetskog rata (→ Crna Gora u Prvom svjetskom ratu). Ugovor o miru sa Austrijom, potpisan u Sen Žermenu 1. septembra 1919, Kraljevina SHS je odbila da potpiše, nezadovoljna članom 51 o zaštiti manjina i odredbama o reparacijama. Potpisala ga je naknadno, decembra 1919. godine. Ugovor o miru sa Bugarskom, koji je predviđao manju korekciju granice u korist Kraljevine SHS, potpisan je u Nejiu, novembra 1919. godine. Delegacija Kraljevine SHS potpisala ga je istog dana kada i sporazum sa Austrijom, 5. decembra 1919. godine. Jugoslovenska delegacija na Mirovnoj konferenciji u Versaju posvetila je najviše pažnje pregovorima sa Rumunijom oko razgraničenja u Banatu. Razgraničenje dvije države komplikovao je tajni Bukureški ugovor (1916), kojim su sile Antante garantovale Rumuniji cio Banat kao nagradu za ulazak u rat na njihovoj strani. Uz posredništvo velikih sila, utvrđena je granica u aprilu 1919. tako što su Velika Kikinda, Vršac i Bela Crkva pripali Kraljevini SHS, a Temišvar Kraljevini Rumuniji. Ugovor o konačnom razgraničenju sa Rumunijom potpisan je u maju 1924. godine. Mirovni ugovor sa Mađarskom potpisan je u Trijanonu, juna 1920. godine. Ovim ugovorom Vojvodina je i formalno priključena Kraljevini SHS, uz manja proširenja u odnosu na demarkacionu liniju koja je povučena u vrijeme potpisivanja primirja iz novembra 1918. godine. Ugovorom iz Rapala, novembra 1920, Kraljevina SHS se razgraničila sa Italijom. Međutim, Rapalski ugovor je dopunjen Rimskim ugovorom iz 1924, kojim je Kraljevina SHS bila prinuđena da prizna italijansku aneksiju Rijeke. Ipak, krovni sporazum koji je Kraljevina SHS uredila sa Italijom, potpisan u julu 1925. (Netunske konvencije), uređivao je mnoštvo spornih pojedinosti u odnosima dviju država, a prethodili su mu Rimski i Beogradski ugovori. Tridesetih godina XX vijeka Jugoslavija se u vrijeme vlade Milana Stojadinovića (1935–1939) značajno približila fašističkoj Italiji. Novi kurs je ozvaničen marta 1937. Beogradskim ugovorima, koje su potpisali šef italijanske diplomatije Galeaco Ćano i predsjednik vlade Jugoslavije Milan Stojadinović. Politički sporazum i Dopunski privredni sporazum su regulisali poštovanje teritorijalnog integriteta, intenziviranje ekonomske saradnje i uzdržanost u slučaju napada na jednu od država potpisnica. Novostvorene države u Evropi strahovale su zbog revizionističkih zemalja i pokušaja da se Versajski poredak uruši idejama o obnovi nekadašnjih imperija. Strahujući od revanšističkih težnji Mađarske, čehoslovački i jugoslovenski šefovi diplomatije, Edvard Beneš i Momčilo Ninčić, potpisali su u Beogradu, avgusta 1920, Ugovor o odbrambenom savezu između dvije novostvorene države. Osnovne intencije Ugovora su: očuvanje mira i podrška Društvu naroda, a posebno je naglašena neophodnost očuvanja stanja stvorenog Trijanonskim ugovorom između savezničkih zemalja i Mađarske. Ugovor između Kraljevine SHS i Čehoslovačke je predviđao da ukoliko bi jedna od strana ugovornica bila izložena neizazvanom mađarskom napadu, druga strana bi joj pritekla u pomoć. Ugovor je bio oročen na dvije godine. Martovski pokušaji Karla Habzburškog (1921) da preuzme kraljevska ovlašćenja u Mađarskoj od regenta Mikloša Hortija ubrzali su stvaranje odbrambenog pakta, nazvanog Mala Antanta. U strahu od restauracije Habzburga, aprila 1921, Čehoslovačka i Rumunija su potpisale Ugovor o odbrambenom savezu, a juna 1921. potpisan je ugovor između Rumunije i Kraljevine SHS. Treći potpisani ugovor je uvodio i novu potencijalnu opasnost od koje se trebalo štititi – Bugarsku. Uskoro su potpisane i bilateralne vojne konvencije između država ugovornica. Ugovor između Čehoslovačke i Kraljevine SHS bio je sljedeće godine proširen, čime je iz odbrambenog sporazuma prerastao u ugovor o savezu. Sveobuhvatni sporazum potpisan avgusta 1922. obuhvatao je ciljeve potpisane dvije godine ranije, ali je rok važenja pomjeren na pet godina. Potpisnice su se pozvale na sporazume koje su potpisale sa trećim stranama i ovaj ugovor se nije odnosio na Rumuniju. Ugovor sa njom nije obnovljen poslije dvije godine, na koliko je bio potpisan. Ministri spoljnih poslova članica Male Antante sastajali su se povremeno. Prva konferencija je bila 1921. u Pragu, sa glavnom temom mjerâ protiv restauracije Habzburga. Sljedeća konferencija je bila u Beogradu i bila je usmjerena na situaciju u Podunavlju i mogućnosti pomirenja sa Austrijom. Mala Antanta je ostala niz bilateralnih ugovora, koji je povezivao tri države u cilju sprečavanja restauracije predratnih imperija, sve dok na sastanku ministara spoljnih poslova država članica, u Ženevi, februara 1933, nije potpisan Pakt o reorganizaciji Male Antante. Pakt je predviđao osnivanje Stalnog savjeta država Male Antante, koji je upravni organ zajedničke politike tri države članice. Francuska je dvadesetih godina XX vijeka bila vodeća evropska sila i čuvar Versajskog poretka, zainteresovana za očuvanje statusa quo. Iako je sa Kraljevinom SHS imala bliske odnose, petogodišnji Ugovor o prijateljstvu i saradnji je potpisan tek decembra 1927. u Parizu. Osim Ugovora o prijateljstvu, ministri spoljnih poslova, Aristid Brijan i Vojislav Marinković, potpisali su i Konvenciju o arbitraži i tajni Vojno-tehnički sporazum. Vojni sporazum nije predviđao formiranje saveza, već samo međusobno informisanje o vojnim akcijama. Kraljevina Jugoslavija je bila među utemeljiteljima Pakta Balkanskog sporazuma, koji su u Atini, februara 1934, svečano potpisali i predstavnici Grčke, Rumunije i Turske. Paktom je garantovano očuvanje postojećeg teritorijalnog poretka na Balkanu (→ Balkan – političke granice), nepovredivost granica, a sklopljen je u duhu dogovaranja i pacifikacije na principima Društva naroda. Balkanski pakt je potvrdio Konvenciju o definiciji napadača, koju su 1933. u Londonu potpisali i jugoslovenski opunomoćenici. Ovo je bio prvi međunarodni sporazum koji je Jugoslavija potpisala sa SSSR, sa kojim nije imala diplomatske odnose. Sporazum o formalnom priznanju i normalizaciji diplomatskih odnosa između SSSR i Jugoslavije potpisan je juna 1940, a ubrzo su razmijenjeni i poslanici u Beogradu i Moskvi. Posljednji međunarodni izazov Kraljevine Jugoslavije ticao se pristupa Trojnom paktu Trećeg rajha, Italije i Japana. Iako je Jugoslavija bila spremna da potpiše pakt o nenapadanju sa Njemačkom i Italijom, Adolf Hitler je vršio pritisak na kneza-namjesnika Pavla Karađorđevića da pristupi Trojnom paktu. Predsjednik Vlade Dragiša Cvetković i šef diplomatije Aleksandar Cincar-Marković su februara 1941. na sastanku sa Hitlerom u Berghofu bili izloženi snažnom pritisku da se Jugoslavija pridruži Paktu. Ovom prilikom Jugoslaviji je obećan izlaz na Egejsko more, preko luke Solun. Sličnom pritisku je, prilikom posjete Hitleru, marta 1941, bio izložen i knez Pavle. Poslije jednoglasne odluke Krunskog savjeta, potpisom predsjednika Vlade Dragiše Cvetkovića na Protokol, Jugoslavija je 25. marta 1941. pristupila Trojnom paktu fašističkih sila. Njemačka i Italija su ovim sporazumom garantovale poštovanje suvereniteta i teritorijalnog integriteta Jugoslavije, te da se od Jugoslavije neće očekivati vojno učešće u ratu, kao ni prolaz vojnih efektiva i trupa preko njene teritorije. Takođe, Jugoslaviji je obećan izlaz na Egejsko more preko Soluna.

Literatura: A. Mitrović, Jugoslavija na konferenciji mira 1919–1920, Beograd, 1969; B. Krizman, Vanjska politika jugoslavenske države 1918–1941, Zagreb, 1975; M. Vanku, Mala Antanta 1920–1938, Titovo Užice, 1969; V. Vinaver, Jugoslavija i Mađarska 1918–1933, Beograd, 1971; M. Stojadinović, Ni rat ni pakt. Jugoslavija između dva rata, Rijeka, 1970; J. Hoptner, Jugoslavija u krizi 1934–1941, Rijeka, 1973; Ž. Avramovski, Balkanske zemlje i velike sile 1935–1937: od italijanske agresije na Etiopiju do jugoslovensko-italijanskog pakta, Beograd, 1968; B. Petranović, M. Zečević, Jugoslavija 1918–1988: tematska zbirka dokumenata, Beograd, 1988.

M. Bešlin