Istoriografija i izvori o dinastiji Vojislavljević. Ljetopis popa Dukljanina iz druge polovine XII vijeka najznačajniji je domaći izvor o dinastiji → Vojislavljevića. Ovo djelo je imalo više izdanja i redakcija. Prvo izdanje na italijanskom jeziku priredio je 1601. dubrovački istoričar Mavro Orbini u knjizi Kraljevstvo Slovena u okviru poglavlja „Istorije kraljeva Dalmacije i susjednih zemalja Ilirika od 495. do 1161. godine”. Hrvatski istoričar Ivan Lucić objavio je ljetopis na latinskom jeziku 1666. pod nazivom Presbyteri Diocleatis Regnum Sclavorum. Hrvatski istoričar, književnik i političar Ivan Kukuljević Sakcinski objavio je ljetopis na hrvatskom jeziku 1851. pod nazivom Kronika hrvatska iz XII vijeka, i to je bio prvi prevod na jedan od južnoslovenskih jezika. Srpski filozof, književnik i političar Jovan Subotić objavio je ljetopis u Pešti 1853. pod nazivom Dukljanskog prezvitera Kraljevstvo Slovena. Hrvatski sveštenik i istoričar Ivan Crnčić objavio je ljetopis 1874. pod nazivom Popa Dukljanina ljetopis po latinsku i toga nekoliko i još nešto po hrvatsku po prepisu popa Jerolima Kaletića. Ruski emigrant, istoričar i sveštenik Vladimir Mošin objavio je Ljetopis popa Dukljanina u Zagrebu 1950. godine. Hrvatski istoričari Ferdo Šišić i Eduard Peričić priredili su najbolja kritička izdanja Ljetopisa popa Dukljanina. Šišić je objavio Ljetopis popa Dukljanina na latinskom jeziku sa stručnim komentarima, u Beogradu – Zagrebu 1928, a Peričić je ovo djelo pod nazivom Sclavorum regnum Grgura barskog objavio u Zagrebu 1991. godine. Posebnim aspektima ljetopisa bavio se srpski istoričar Nikola Banašević u studiji Ljetopis popa Dukljanina i narodna predanja, Beograd, 1971. godine. Srpski istoričar Nikola Radojčić je objavio knjigu O najtamnijem odeljku Barskog rodoslova na Cetinju 1951. godine. Prvi put u Crnoj Gori ovaj spis je, pod nazivom Ljetopis popa Dukljanina objavio i priredio Slavko Mijušković 1967. godine. Posljednje izdanje u crnogorskoj redakciji objavljeno je 2003. u višetomnoj ediciji istorijskih izvora Monumenta Montenegrina, X, pod nazivom Dukljanski prezviter – Kraljevstvo Slovena. Ovo izdanje je priredio Vojislav D. Nikčević. Pored Ljetopisa popa Dukljanina izvori o dinastiji Vojislavljević su vladarske i papske povelje i dokumenti. Više ovih izvora je objavljeno u ediciji Monumenta Montenegrina, III/1, Podgorica 2001. Tu je pismo pape Grgura VII upućeno barskom episkopu Petru 1077, kao i pismo pape Grgura VII kralju → Mihailu Vojislavljeviću iz 1078. godine. U ovoj knjizi Monumente Montenegrine objavljena je i povelja pape Klementa III iz 1089. godine o stvaranju Dukljansko-(barske) nadbiskupije (→ Barska nadbiskupija). Ovdje je objavljena i povelja kralja Mihaila, sina → Bodina Vojislavljevića, iz 1112. godine. Ferdo Šišić je 1928. objavio povelju kralja Bodina iz 1100. godine. Bulu pape Kaliksta II o priznanju Ilije za dukljansko-barskog nadbiskupa iz 1124. objavio je njemački istoričar Julijus fon Flukg-Hartung u ediciji Acta pontivicum romanorum inedita II, 1884. godine. U arhivu Kapitola u Splitu nalazi se pismo nadbiskupa barskog Grgura splitskom nadbiskupu Rajneriju iz 1178/79. godine. U istom arhivu čuva se pismo barskog nadbiskupa Grgura splitskom kanoniku Gvalteriju iz oko 1180. godine. Povelju iz 1189. u kojoj su podaci o posljednjim pripadnicima dinastije Vojislavljević u Dubrovniku objavio je istoričar Antonije Vučetić u „Spomenicima dubrovačkim”, u časopisu Srđ, 1906. godine. Za istoriju dinastije Vojislavljevića značajni su i vizantijski izvori. Francuski vizantolog Venans Grumel je objavio djelo La chronologie (Hronologija) 1958. u kojoj se navode podaci o → arhontu Petru. Vizantijski car Konstantin Porfirogenit dao je podatke o najranijem periodu dukljanske države u djelu De administrando imperio (O upravljanju carstvom) iz sredine X vijeka. Vizantijski istorijski izvori koji obuhvataju period vladavine dinastije Vojislavljević dati su u okviru zbornika Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom II, objavljen 1959. i tom III, objavljen 1966. u Beogradu. Među tim izvorima za istoriju Vojislavljevića posebno je značajna Kratka istorija Jovana Skilice koja obuhvata period od 811. do 1057. godine. Skiličin nastavljač i prepisivač bio je Georgije Kedren koji je napisao Pregled istorije (Uporednu istoriju) od postanka svijeta do 1057. godine. Vizantijski hroničar i teolog Jovan Zonara je napisao Sažetu istoriju koja predstavlja hroniku svijeta od postanka do 1118. godine. O čuvenoj Barskoj bici 1042. zapis je ostavio vizantijski vojskovođa iz XI vijeka Katakalon Kekavmen. Ana Komnina, kćerka vizantijskog cara Aleksija I Komnina, napisala je sredinom XII vijeka djelo Aleksijada u kojoj je, između ostalog, zapisala značajne podatke i ocjene o vladavini Mihaila i Bodina Vojislavljevića. O dinastiji Vojislavljevića sačuvano je nekoliko svjedočanstava zapadnoevropskih hroničara. Učesnici Prvog krstaškog pohoda, koje je predvodio grof Rajmond od Tuluza, na putu u Svetu zemlju prošli su preko Dukljanske kraljevine i tom prilikom ih je 1096. u → Skadru primio kralj Bodin. O tome svjedoči zapis Rajmonda de Aglisa, koji je bio u pratnji grofa od Tuluza. Ovaj izvor je objavljen u hronici koju je Vilim Tirski sačinio u drugoj polovini XII vijeka. U Analima Barija (Annales Barenses, Lupi Protospatari, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, vol. V) objavljen je podatak da se sin kralja Mihaila Vojislavljevića oženio kćerkom normanskog plemića Arhiriza iz Barija. Riječ je o kralju Bodinu i kraljici → Jakvinti Bodinovoj. Period vladavine dinastije Vojislavljevića u istoriografiji je obrađen kroz istoriju Dukljansko-barske crkve i države Duklje. Italijanski jezuita i istoričar Danijele Farlati je 1817, u okviru edicije Illyrici sacri, tom VII, objavio istoriju Dukljansko-barske nadbiskupije pod nazivom Eclesia Diocletana et Antibarensis. Srpski političar, filolog i istoričar Stojan Novaković je 1893. pisao o žitiju Sv. → Vladimira Dukljanskog u okviru knjige Prvi osnovi slovenske književnosti među balkanskim Slovenima. Hrvatski istoričar Ivan Marković je objavio djelo Dukljansko-barska metropolija u Zagrebu 1902. godine. Hrvatski istoričar Dane Gruber je u Vjesniku zemaljskog arhiva u Zagrebu 1912/13. objavio rad „O Dukljansko-barskoj i Dubrovačkoj nadbiskupiji do polovine XIII stoljeća”. Crnogorski pravnik i publicista Ivan Jovović je u Baru 2004. objavio knjigu Iz prošlosti Dukljansko-barske nadbiskupije. Jovović je autor knjige Barska nadbiskupija – od osnivanja do privremenog ukidanja (1089–1867), Bar, 2005. godine. O dinastiji Vojislavljevića (Mihailu i Bodinu) prvi je pisao Dimitrije Milaković u knjizi Istorija Crne Gore, koja je objavljena u Zadru 1856. godine. Na osnovu Ljetopisa popa Dukljanina o Vojislavljevićima je prvi opširnije pisao Đorđe Popović u Istoriji Crne Gore koja je objavljena u Beogradu 1896. godine. Prvu monografiju o ovome periodu crnogorske istorije objavio je hrvatski pravnik, istoričar i političar Fran Milobar pod imenom Dukljanska kraljevina 1900. godine. Češki istoričar Konstantin Jireček je u okviru Istorije Srba, knjiga I (Gota, 1911), između ostalog, pisao o Duklji i dukljanskim kraljevima. Ova knjiga je sa njemačkog prevedena na srpski jezik i, uz ispravke i dopune Jovana Radonića, objavljena u Beogradu 1952. godine. Hrvatski istoričar Milan Šuflaj je o kultu Svetog kneza Vladimira i o Duklji pisao u knjizi Srbi i Arbanasi, njihova simbioza u srednjem vijeku, knjiga 2 (Beograd, 1925). Srpski arhitekta i univerzitetski profesor Aleksandar Deroko je napisao rad „U Bodinovoj prestonici” 1928. godine. Crnogorski istoričar Andrija Jovićević je u cetinjskom časopisu Zapisi 1928. objavio rad „Prapratna (prestonica zetskog kneza Stevana Vojislava)”. Ilija M. Radulović je u Zetskom glasniku objavio priloge: „Zetski knez sv. Jovan Vladimir“ (10/1938), „Zetski kralj Bodin“ (11/1939) i „Mihailo Vojislavljević prvi srpski kralj“ (12/1940). U međuratnom periodu ovom temom se bavio i crnogorski publicista Savić Marković-Štedimlija u knjizi Tragom popa Dukljanina (Zagreb, 1941). Brojnija naučna istoriografska djela o dinastiji Vojislavljević nastala su nakon Drugog svjetskog rata. Istoričar Ilija Sindik je, u okviru Istorije naroda Jugoslavije I napisao poglavlje „Postanak i razvitak dukljanske države”. Ovo djelo je objavljeno u Beogradu 1953. godine. Srpski istoričar Jovan Kovačević je 1953. objavio članak „Na tragu rane književnosti Južnog primorja i Duklje”, u kome se nalazi tekst ktitorskog zapisa kralja Mihaila Vojislavljevića sa Crkve Sv. Mihaila u Stonu. Kovačević je u Istorijskom časopisu (V/1955) objavio i rad „Tradicija o dukljanskom kraljevstvu kod Nemanjića”. Jedan od najboljih vizantologa Georgije Ostrogorski je u knjigama Istorija Vizantije (1969) i Vizantija i Sloveni (1970) iznio podatke i o dukljanskoj državi i dinastiji Vojislavljevića. Srpski istoričar Sima Ćirković je 1976, u okviru monografije Crna Gora, napisao poglavlje „Doseljavanje Slovena i dukljanska država”. Ćirković je autor poglavlja „Osamostaljivanje i uspon dukljanske države” u okviru edicije Istorija srpskog naroda I, 1981. godine. O vladarima iz dinastije Vojislavljević pisao je srpski istoričar Tibor Živković u knjizi Portreti srpskih vladara (IX–XII vijek), Beograd, 2006. godine. Živković je u Istorijskom časopisu (47/2002) objavio članak „Dukljansko-vizantijski rat 1072–1075”, dok je njegov članak „Dva pitanja iz vremena vladavine kralja Bodina” objavljen u Zborniku radova Vizantološkog instituta (42/2005). O ovome periodu pisao je i crnogorski istoričar Jagoš Jovanović u monografijama Stvaranje crnogorske države i formiranje crnogorske nacionalnosti, Cetinje, 1948. i Istorija Crne Gore, Podgorica, 1998. godine. Prvi osvrt u crnogorskoj istoriografiji XX vijeka posvećen dukljanskoj državi i dinastiji Vojislavljević dat je u Istoriji Crne Gore, knjiga 1, objavljenoj u Titogradu 1967. godine. Autor poglavlja u kome je prikazana istorija dinastije Vojislavljević je srpski istoričar Jovan Kovačević. Crnogorski istoričar Dragoje Živković je o dinastiji Vojislavljevića pisao u okviru Istorije crnogorskog naroda I, koja je objavljena na Cetinju 1989. godine. Istoričar književnosti, lingvista i istoričar Radoslav Rotković je objavio djelo Kraljevina Vojislavljevića: XI – XII vijeka; izvori i legende, u Podgorici 1999. godine. Istoričar Božidar Šekularac je 2007. objavio monografiju Crna Gora u doba Vojislavljevića. Istorija dukljanske države i dinastije Vojislavljević obrađena je i u Istoriji Crne Gore od najstarijih vremena do 2003. godine, čiji su autori Živko M. Andrijašević i Šerbo Rastoder. Istoričar Živko M. Andrijašević je ovaj period prikazao i u okviru Istorije Crne Gore, koja je objavljena 2015. u Beogradu. Isti autor je ovu temu analizirao i u okviru Crnogorske istorije, koja je objavljena 2019. u Podgorici. Povodom 1000 godina od smrti kneza Vladimira Dukljanskog, Fondacija „Sveti Petar Cetinjski” objavila je monografiju Dukljanski knez sveti Vladimir 2016. godine. Ova monografija sadrži sve važnije istoriografske, književne, hagiografske i likovne priloge o knezu Vladimiru Dukljanskom. Jednu od najznačajnijih istoriografskih sinteza o dinastiji Vojislavljevića objavio je istoričar Đorđe Borozan u okviru monografije Crnogorske dinastije (Duklja – Zeta – Crna Gora, Vojislavljevići – Balšići – Crnojevići) 2015. godine.
Literatura: Istorija Crne Gore, knjiga 1, Titograd, 1967. godine; Đ. Borozan, Crnogorske dinastije Vojislavljevići, Balšići, Crnojevići, Cetinje, 2015.
D. Papović