Vinogradarska i vinarska leksika, ukupnost riječi iz oblasti vinogradarstva i vinarstva u leksičkom fondu crnogorskih narodnih govora.

Kao značajni izvori leksike kojom se označavaju različite pojave i procesi u oblasti gajenja vinove loze i proizvodnje vina, izdvojili su se rječnici govora Zagarača, Bjelopavlića, Zete, Kuča, Boke Kotorske, Paštrovića, dijelom nikšićkog kraja i Vasojevića, ali i radovi u kojima je potvrđena upotreba širokog spektra naziva iz oblasti vinarstva i vinogradarstva na području → Crmnice.

Osnovni opšteprisutni pojmovi su (vinova) loza, → grozd (˃ grožđe) i → vino. Ostale lekseme, na osnovu svoje značenjske strukture, mogu se podijeliti u nekoliko grupa leksemâ kojima se imenuju: opšti nazivi za vinovu lozu i njene djelove; način uzgajanja vinove loze; način održavanja vinograda; sorte vinove loze; proizvodi dobijeni od grožđa ili preradom grožđa; posuđe koje se koristi pri proizvodnji i čuvanju vina; mjere za vino; oboljenja vinove loze; početak i neki od perioda zrenja grožđa.

Pored opšteg naziva loza, koji se sporadično upotrebljava sa odredbom vinova, zabilježeni su i nazivi: sađenica („posađena loza”) u Kučima, dračkinja („samonikla vinova loza”) u Paštrovićima, čardaklija („vinova loza koja raste uz kuću, koja se penje uz kuću”) u Nikšiću.

Za nazive djelova vinove loze mnogo je više leksičkih potvrda. U značenju stabla vinove loze dominantno se upotrebljava leksema → čokot, pored koje se u Kučima, Zeti i Crmnici čuje krga, odnosno stabar u Crmnici i trs u Nikšiću. Brdun, čija se semantička realizacija odnosi na mladi izdanak na lozi, posvjedočen je u Crmnici, Zagaraču, Bjelopavlićima, Zeti i Kučima; izdanci loze u Kučima se zovu → lastar i luk; leksema glava, u značenju „mjesto na kome je odsječen lastar”, koristi se u Kučima i Crmnici; leksema navodnica, u značenju lastara koji se zakopava u zemlju da bi se od njega formirao čokot, odlika je kučkoga govora; leksemama pogrebenica i raslad označava se u Kučima i Crmnici loza kojom se zamjenuje ona koja ugine ili koja ne rađa; različiti tipovi nerodnih izdanaka na stablu vinove loze imenuju se leksemama: vodopija, divljak, mladica, mladik, kopiljan, petlja, zagranak, zaperak. Ilustrativan je naziv slijepo okce (krmelj), kojim se u Crmnici označava okce pri čokotu, koje se slabo vidi i iz kojeg rijetko izbije lastar, a i ako izbije, slabo donosi rod.

U nazivu ploda vinove loze, koji se dosljedno imenuje leksemom grozd, mjestimično su posvjedočene fonetske varijante groz i gros. Upotreba lekseme jagoda, odnosno ćumpa u naznačenom značenju, ali i značenju zrna u grozdu, teritorijalno je ograničena na područje Budve sa okolinom, Crmnice i Vasojevića. Manji dio grozda koji se od cjeline može odvojiti rukom leksički se određuje kao čamonjak (Bjelopavlići, Zagarač) i čavunja (Zagarač). U Kučima se ostatak grozda sa kojega su pojedena ili skinuta sva zrna (ili njihova većina) zove čefuna, u Crmnici pustuljina, a u Zagaraču ostuljina. Grožđe je dosljedno posvjedočeno kao zbirni naziv za plod vinove loze, a uz leksemu zrno (grozda) zabilježena je upotreba leksemâ puce i bobica u Kučima i Crmnici. U imenovanju grožđa koje naknadno izraste na zaperku, pa ostane nezrelo koristi se leksema (a)grest u Paštrovićima i okolini Budve, odnosno njena fonetska varijanta jagres u Crmnici.

U značenju zemljišta na kojem su posađene loze, u više paralelnih redova, širok areal upotrebe ima leksema vinograd, uz koju se u Paštrovićima sporadično koristi i leksema ložđe. Znatno užim arealom upotrebe odlikuju se lekseme sâd u Kučima i potrap u Paštrovićima, kojima se imenuje „mladi”, odnosno „novi vinograd”. U Crmnici, loze se sade i u po jedan red iznad međe, a u Zagaraču je često posvjedočena sadnja vinove loze „u zgrade”. Iako se vinova loza najčešće sadi u više paralelnih redova, postoje i drugi načini zasada i uzgoja vinove loze. U vezi sa tim, posvjedočena je upotreba leksemâ: krevet (Kuči, Zeta), odar (Crmnica, Kuči, Nikšić), odrena (Kuči, Zagarač), odrina (Crmnica, Paštrovići), podrevina (Crmnica). Leksema rozga koristi se u Kučima i Paštrovićima u značenju račvastog kolca uz koji se vezuje loza, a značenje „rogljatog drveta”, koje služi za pritiskanje smjese od grožđa, ima u Crmnici. Značenje trake kojom se vezuju loze ima leksema rafija, posvjedočena u govoru Zete, dok se vezanje ostavljenog lastara uz pritku u Crmnici obavlja likom ili vrzmicom (prutić od vrbe ili murve).

Nazivi za sorte vinove loze čine prilično brojno značenjsko polje ove leksike. Većina naziva pojedinačnih sorti dijeli se prema porijeklu sorte i porijeklu njenog naziva, odnosno prema karakteristikama ploda. Među nazivima koji potiču iz stranog jezika status najproduktivnije sorte ima kratošija (lat. cratosia), čija je fonetska varijanta gratošija posvjedočena u Paštrovićima. Naziv stranog porijekla imaju i sorte berzamin (ital. bersamino) (Boka Kotorska) i cipar (ven. Zipro) (Boka Kotorska). U analiziranoj građi potvrđeni su i nazivi sorti prema području sa kojeg sorta potiče. Produktivnošću upotrebe izdvaja se loza amerikanka, koja se, pored navedenog imeničkog oblika ženskog roda, registruje i u obliku poimeničenog pridjeva američko. Ovoj semantičkoj kategoriji pripada i loza francuzica, koja je posvjedočena u rječnicima Paštrovića i Njeguša.

Među nazivima sorti klasifikovanim prema karakteristikama ploda izdvajaju se izrazito crne sorte: vranac, čija je upotreba posvjedočena u leksičkom fondu svih crnogorskih područja u kojima gajenje vinove loze ima dugu tradiciju; uži areal upotrebe imaju: vran/vranj, gojkovica, ljutica (Zagarač) i plavka (Paštrovići). Rozaklija (Kuči, Zeta, Zagarač, Paštrovići) – i njene fonetske varijante rozaglija (Kuči, Paštrovići), razaglija (Crmnica), razaklija (Zeta, Crmnica) i lozakrija (Bjelopavlići, Zagarač) – pripada crvenkastim, riđim, rijetko bijelim sortama. Rječnička građa svjedočanstvo je zastupljenosti i drugih pojedinačnih naziva crvenkastih sorti: lisičina (Crmnica), lisica (Crmnica, Paštrovići), śerovina/s(i)jerovina (Crmnica), crvenika (Zagarač), suvarak (Zagarač), surica (Zagarač). Zabilježeno je i nekoliko naziva bijelih sorti grožđa: gogolj (Paštrovići, Zagarač), krstač (Zagarač), (j)apudžak (Paštrovići), čauš (Crmnica), a u Crmnici se za bijele sorte grožđa učestalije koristi sintagma bijelo grožđe. Mogućnosti za klasifikaciju sorti prema nekim drugim karakteristikama ploda (obliku grozdа, ukusu, mirisu i sl.) primjetno su manje, pa su se u analiziranoj građi izdvojile sorte: krstač, čiji grozd podsjeća na krst (Zagarač); reavica, koja ima „reave” grozdove – sa prorijeđenim zrnima (Crmnica, Zagarač); ljutica, ljuto crno grožđe (Zagarač), kao i nekolike fonetske varijante naziva za vrstu mirišljavog grožđa: muskat/muškat/muškatio/muškaćelo (Paštrovići), odnosno muškaćela/muškaćelica/muškat (Crmnica). Pripadnost i crnoj i bijeloj sorti grožđa odlika je nazivâ kadarun („bećirska loza”) i krivaja, potvrđenih u Paštrovićima. U analiziranim rječnicima nema uvijek podataka o karaktеristikama sorte vinove loze, pa neke lekseme, usljed oskudnosti datih informacija, nijesu uvrštene u naznačene grupe: ružica (Kuči), čubrica (Kuči), zadrimka (Paštrovići), plavac (Bjelopavlići). Iako među nazivima sorti vinove loze dominiraju jednočlani nazivi, u Paštrovićima je zabilježen i dvočlani naziv crvene sorte vinove loze – mali plavac, odnosno „paštrovskog proizvoda” bešesko grožđe. Dvočlana struktura odlikuje i nazive lozâ nastalih ukrštanjem domaćih sorti – bečićka loza i božovića loza, koje se u Paštrovićima poznaju „i po rakiji i po vinu”.

Lekseme vino i rakija semantički dominiraju u grupi leksemâ kojima se označavaju proizvodi dobijeni od grožđa ili preradom grožđa. U imenovanju grožđanog soka koji nije zahvaćen alkoholnim vrenjem zabilježeno je nekoliko leksičkih varijacija: mast (Bjelopavlići), mošt (Budva i Paštrovići, Vasojevići) i mastika (Zagarač, Bjelopavlići, Zeta), koja u govoru Vasojevića, Nikšića, Boke Kotorske i Paštrovića ima značenje rakije, dok se u Crmnici leksemama mast i mastika označava „sok od grožđa kad se meči”. Slatko vino koje se prvo otoči sporadično se imenuje i leksemom šira (Zeta, Nikšić). Za označavanje mase grožđa, koja se koristi za proizvodnju vina i rakije, posvjedočeno je nekoliko naziva. Tako se u rječnicima naznačenih područja mаsa izmuljanog grožđa najčešće imenujе leksemom trop, rijetko komina (u Crmnici se kominom označava i pokožica na zrnu grožđa, a u Zeti i čvrsti djelovi grozda).

Kvalitet, ukus, način pripremanja vina označavaju se čitavim nizom leksema. Loše, manje kvalitetno vino imenuje se leksemama: vinština (Nikšić, Zagarač); vinčuga (Zagarač); lambek (Boka Kotorska); mištura (Boka Kotorska, Paštrovići); mutljaga (Zagarač); sirćet (Zagarač). Mješavina vina i vode označava se leksemama bevanda (Bjelopavlići, Kuči, Zeta, Zagarač, Boka Kotorska, Paštrovići) i mlaćevina (Zagarač). U značenju vina razblaženog vodom zabilježen je i usamljeni primjer dvočlane konstrukcije – zakršteno vino (Banjani). Dvočlane konstrukcije često su posvjedočene u slučajevima u kojima opšti naziv vino ima jedan determinativ, kojim se određuje neka od karakteristika vina. U funkciji determinativa javljaju se pridjevi koji u sintagmatskom spoju nerijetko ostvaruju pomjerena značenja, npr.: blago vino, jako vino, meko vino, mlado vino, muško vino, oštro vino, pitko vino, pitomo vino, staro vino, tankuljavo vino. Slavsko vino koje se nosi u crkvu povodom Božića ili krsne slave imenuje se, obično u ekspresivnom izražavanju, leksemom punje, koja se u nekim crnogorskim govorima čuje sa dopunom „Hristovo”. Slatko vino za piće, koje se toči iz badnja u kojem je odstojalo 4-5 dana, u Crmnici zovu samotok, od kojeg se pravi prevareno vino („prevrelo vino”). Jedinice mjere za zapreminu vina imenuju se leksemama mišćelo, mišćelac, konata, a u Crmnici se vino mjerilo na barela i vijedra.

U analiziranoj građi posvjedočeni su i nazivi posuđa koje se upotrebljava za skladištenje, čuvanje, proizvodnju, konzumaciju vina ili je namijenjeno obavljanju nekih drugih radnji u vinarstvu. Najširi areal upotrebe imaju lekseme bačva, bure i badanj, kojima se označavaju posude od drveta. Njima srodno značenje ima još nekoliko leksema: barelo/burilo, čabar, fučija, levadur(a), mišćelac, kaduč, kidač, košar, kotar, kotarina. Ilustrativni su i primjeri leksema kojima se označavaju djelovi tog posuđa: buljica („slavina na buretu”); vidun („drveni čep na bačvi kojim se reguliše otakanje”); klokun („drvena slavina na bačvi u obliku čepa”); obruč („drveni ili gvozdeni stezač bureta/bačve”); duga („daska u buretu/bačvi”); dno („donji dio bureta/bačve”); utor („žlijeb na buretu u koji se umeće dno”); krug („drveni poklopac za bačvu”); šesta („kružnica na bačvi”); sredina („komadi od kojih je sastavljeno dno bačve”); kastra („žlijeb gdje su dna ili sredine bačve ukopane u duge”); vranj („otvor na sredini kroz koji se bačva puni”); čap („otvor pri dnu badnja na koji se vino toči radi premještanja u bačve”); petlje i uva, koji služe za prenošenje suda od loze do loze prilikom berbe grožđa, tokom koje se u Crmnici koriste „kosjerići” imenovani leksemom kušelj. Širok dijapazon upotrebe imaju i lekseme kojima se označavaju flaše u kojima se skladišti vino (botilja, botiljun, boca, bocun, kilenica, litrenjača, staklenica, zdravica), a toj namjeni može da služi i mješina (obično kozja), reprezentovana leksemom posvjedočenom u govoru Nikšića – tulum/tulumina. Status odrednice ima nekoliko fonetskih likova lekseme kojom se imenuje velika staklena flaša opletena prućem ili plastikom, a koja se koristi za skladištenje i rakije i vina: demižana, damižana, demidžana, dimidžana. Posude manje zapremine koje su namijenjene za konzumiranje ili presipanje vina imenuju se leksemama: majelika, kvartoć, pirija. Za imenovanje prostorije u kojoj se skladište bačve sa vinom, osim lekseme podrum, koja ima najširi areal upotrebe, u Crmnici se koristi i leksema vinštica.

Za oboljenja vinove loze zabilježeno je nekoliko naziva, od kojih najširu rasprostranjenost ima leksema maća (Zeta, Crmnica, Zagarač, Kuči, Paštrovići). Ovom značenjskom tipu pripadaju i lekseme koje imaju uži areal upotrebe – tonja (Zagarač) i plamenjača (Crmnica, Zeta, Nikšić).

Početak zrenja grožđa označava se leksemom šarak (Bjelopavlići, Zeta, Nikšić) i leksemom prošarica (Kuči). U Paštrovićima se za imenovanje „uzrelosti” grožđa s jeseni koristi leksema brča.

U značenju berbe grožđa zastupljene su lekseme branje, kidanje, jemanje, kojom se u Crmnici označava i „vrijeme kidanja, mečenja i pretačanja vina”, a leksemama kretanje, kropljenje, prašenje, pričanje, prevrćanje, navrćanje, zavrćanje, zebanje, ćeta(va)nje, cijepljenje, pogrijebanje, sumporisanje/sumporavanje, mečenje, muljanje imenuje se više radnji koje se obavljaju u vinogradu, kao i razvojni procesi u samoj vinovoj lozi i tokom prerade grožđa.

Korpus ove leksike obogaćen je i leksemama i izrazima kojima se označava način održavanja vinograda, naročito iz govora Kuča i Crmnice. Naime, u Kučima se leksemom orden označava način okopavanja vinograda – prvo kopanje vinograda zove se na zgradu, drugo na ordene, a treće zavaljivanjе. Vinogradi se u Kučima mjere na motike (ono što jedan kopač iskopa za dan zove se „motika vinograda”). U Crmnici se loze okopavaju dva puta – prvo kopanje obavlja se prije nego što loza počne zebati („biti u fazi vegetacije”), drugo (prašenje) ispred cvjetanja (ćetavanja), a bregovi koji nastanu pri kopanju se poravnaju (naravne se). Leksemom pudar, u više crnogorskih govora, imenuje se čuvar vinograda, angažovan da zaštiti vinograd od krađe.

Od glagola kojima se imenuju različite radnje u vinogradu izdvajaju se oni sa značenjem nalivanja i prskanja loze radi njene zaštite i boljeg roda ((š)kropiti, nasipati, postrapati, špricati, topiti), rezidbe loze (orezati, kidati, plijeviti, potkidati, zalamati) i njenog kalemljenja (navrnuti/navrtati), obrade zemlje u vinogradu i radova vezanih za sadnju i podupiranje loze (prašiti, prigrnuti, pogrebati/pogrijebati, pričati, rozgati). Razvojne faze u vegetacionom periodu vinove loze značenjski su sadržane u glagolima: ćeta(va)ti, izmlazati, kapati, karjati, krenuti/kretati, obrdunati se, ogruvati se, plakati, zašarati, zebati. Oblička raznovrsnost odlikuje i glagole čije se značenje odnosi na način dobijanja smjese od ubranog i izmuljanog grožđa: gnječiti, (iz)mečiti, (iz)muljati, (s)mečiti, (u)mečiti, (s)prštiti, (u)gnjecati, (u)gnječiti, stangavati, štrukavati. Među glagolima kojima se označavaju pojedine radnje u vezi sa pripremom i njegovanjem vina izdvajaju se glagoli sa korijenom tak-/tok- (istakati/istočiti, otakati/otočiti, pretakati/pretačati/pretočiti, stakati, točiti), glagoli složeni sa liti/livati (odliti/odlivati, preliti/prelivati, sliti/slivati), a u Crmnici je značenje „praviti, proizvoditi vino” sadržano u glagolu graditi. Često su posvjedočeni i glagoli kojima se označavaju neželjene posljedice u izmuljanom grožđu i tokom „razvijanja vina”: pomanatiti, popljesniviti, prejaknuti, prozuknuti, ubljutiti se, uostiti se, uviniti se.

Sve navedeno čini ovu leksiku materijalom korisnim ne samo za lingvistička nego i druga istraživanja – etnološka, antropološka, kulturološka.