Dvorac na Kruševcu, 1894, Podgorica
Podgorica, Dvorac na Kruševcu, anonim (1891–1894), zimska rezidencija dinastije Petrović Njegoš, izgrađena sa desne strane Morače, zapadno od podgoričke Stare varoši. Po jednim izvorima, Dvorac je zimska rezidencija kralja Nikole, a po drugim ljetnjikovac njegovog sina Mirka. Nakon okupacije Cetinja 1916, princ Mirko je bio zatočen u Dvorcu sve do 1918, kada je bolestan prebačen u Beč. Projektant Dvorca je nepoznat, a rukovodilac građevinskih radova bio je inž. → Marko Đukanović. Jedni ukazuju da je to njegov projekat, a drugi da je projekat → Josipa Sladea Šilovića, nalazeći izvjesnu sličnost u konceptu sa Dvorcem u Baru, koji je Slade projektovao 1885. Pored Dvorca, u kompleksu rezidencije bili su Perjanički dom, dvorska kapela Sv. Dimitrija i propratni objekti. Dvorac je građevina neoklasicističkog stila, jednostavnog arhitektonskog koncepta i skladnih proporcija. Objekat ima odignuto prizemlje, sprat i visoko potkrovlje sa uzanim viđenicama na sve četiri strane, na četvorovodnom krovu. Simetričnost je prisutna i u vertikalnoj i horizontalnoj podjeli fasadnog platna (kordonski i potkrovni profilisani vijenac). Rješenje glavnog ulaza potencira bogatstvo čeone fasade – prilazno stepenište sa elegantnom metalnom ogradom vodi do ulaza pred kojim je konstrukcija trijema sa balkonom na spratu, a završava se polukružnom atikom u krovnoj zoni. Sve je obrađeno kvalitetnim tesanim kamenim pločama i masivom na stepenicama u parteru, te dekoracijom na natprozornicima, potprozornicima i flankiranim uglovima objekta. Gradnjom Dvorca formirana je bogata prilazna promenada, a cjelokupni brežuljek pretvoren je u park-šumu karakterističnog primorskog bora. Do osamdesetih godina XX v. dvorski kompleks služio je kao gradska bolnica. Adaptiran je za → Galeriju umjetnosti nesvrstanih zemalja „Josip Broz Tito”, a od 1995. je galerija → Centra savremene umjetnosti Crne Gore. Kompleks ima status zaštićenog kulturnog dobra.
Literatura: P. Radusinović, Stanovništvo i naselja Zetske ravnice od najstarijeg do novijeg doba, knj. 2, Nikšić, 1991; Grupa autora, Kulturna baština Podgorice, Podgorica, 2011, 59−61.
S. Mitrović