Muzej grada Perasta, institucija muzeološkog, kulturnog i obrazovnog karaktera utemeljena odlukom Opštinskog vijeća 28. II 1937. da bi čuvala i izlagala zbirke koje su sakupili potomci pomorskih porodica. Muzej je bio smješten na prvom spratu Opštine, stare institucije koja je, kao communità di Perasto, proglašena 25. II 1541. i čije je sjedište od XVII v. bila tzv. Kula Martinovića, odnosno palata pomorca i gradskog kapetana Marka Martinovića (1663–1716), na peraškoj pjaci, blizu župne → Crkve Sv. Nikole. U gradskom muzeju, koji je iste godine kad je osnovan dobio Statut, čuvala se i arhivska građa Opštine od 1441. Odlukom Ministarstva prosvjete NRCG, 1950. konstituisan je kao Zavičajni muzej, za čiji je smještaj određena palata kapetana i ratnika Vicka Bujovića (→ Palata Bujović, Perast), podignuta 1694. prema projektu venecijanskog arhitekte → Đovanija Batiste Fonte. Prema projektu arhitekte Ivana Zdravkovića, prostor palate, kojoj je sačuvana autentičnost, prilagođen je 1957. konceptu muzeja. Od zidova stare kuće Bujovića formiran je aneks u prizemlju Muzeja. Njegov prvi direktor bio je prof. Aleksandar Lalošević. Ime Muzej grada Perasta dobio je 1967, a 1970. obuhvatio je memorijal porodice Visković. Dio institucije Muzeji Kotor (pored Lapidarijuma u → Crkvi Sv. Mihaila, Galerije solidarnosti u → Palati Pima i → Crkve Sv. Pavla u Kotoru) postao je 1992. Poslije duge pauze nakon zemljotresa 1979. i obnove Palate Bujović, ponovo je otvoren 1998, povodom obilježavanja 300 godina od teorijsko-pomorskog tečaja Marka Martinovića, koji se smatra pretečom nautičkih škola i pomorskog obrazovanja u Crnoj Gori. Muzej baštini gotovo 2.000 predmeta, knjiga i dokumenata, razvrstanih u zbirkama koje čuvaju i prikazuju istorijski, ekonomski i kulturni život Perasta tokom vladavine Venecijanske republike (1420–1797), francuske i austrijske uprave u XIX v., Kraljevine SHS i Jugoslavije. Etnografsku zbirku najvećim dijelom čine pokloni Peraštana i Bokelja, potom predmeti iz kolekcija porodica Visković i Balović i, u manjem obimu, porodice Brguljan–Čorko. U njoj se čuva oružje, nošnje, nakit, namještaj, zastave i predmeti za svakodnevnu upotrebu u domovima i na brodovima, nastali od XVI do kraja XIX v. Među oružjem posebno mjesto ima Peraški mač, koji sjeća na Peraški boj iz 15. V 1654. Na maču sa pozlaćenom oštricom i drškom ukrašenom skupocjenim kamenjem, urezani su grb peraške porodice Stjepanović i natpisi na staroslovenskom i latinskom jeziku. Prigodom proslave Peraškog boja, odnosno praznika Gospe Peraške 15. maja, zajedno sa džeferdarom Mehmed-age Rizvanagića, osmanskog zapovjednika koji je u napadu na Perast poginuo, iznosi se iz Muzeja, čineći važan segment ove gradske fešte, u čijem je centru ikona Gospe od Škrpjela. Zbirku nošnji čine oficirska i mornarska odjeća peraške mornarice, bokeljska muška i ženska odjeća. Namještaj, ogledala, djevojačke škrinje, skupocjeni predmeti, obrazovani su u cjelinama salona porodica Visković i Balović, koji dočaravaju kulturu življenja peraških patricija. Među zastavama posebno mjesto ima mletačka, sa grbom grada Perasta (dvije ruke koje drže krst), kao i ruska, sa krstom Sv. Andreja, koju je od cara Petra Velikog dobio Matija Zmajević (1680–1735), zapovjednik Ruske flote u borbi sa Šveđanima 1714, u kojoj je izvojevao pobjedu i stekao čin admirala. Istorijsko-umjetničku zbirku čine portreti, marinske slike, ikone, diplome i ordenje, grbovi grada i porodica, atlasi, karte i fotografije. Obuhvata portrete članova porodice Visković: Nikole, prvog gradskog kapetana iz XVI v.; Frana, prvog od sedmorice Peraštana koji su dobili najveće mletačko odlikovanje – Krst Sv. Marka, 1703, koji se pripisuje → Tripu Kokolji; Josipa, posljednjeg gradskog kapetana tokom mletačke vlasti; Alviza, gradskog kapetana koji je ratovao protiv Napoleonove vojske i bio jedan od potpisnika Deklaracije o ujedinjenju Boke Kotorske sa Crnom Gorom i potpredsjednik tzv. Centralne komisije od oktobra 1813. do sredine 1814. Tu su i Kokoljin autoportret i portret Vicka Bujovića, portret Marka Martinovića sa pet ruskih plemića koje podučava pomorstvu, kao i likovi drugih znamenitih Peraštana iz XVII, XVIII i XIX v. U zbirci je i raskošno barokno Grboslovlje – grb Perasta sa grbovima 12 peraških bratstava, kasada. Ikone iz XVII i XVIII v. stvorili su predstavnici risanske radionice Rafailović–Dimitrijević. Tu su pomorske karte Jadrana i Sredozemlja od XVII do XX v., atlasi iz 1688. i 1690. venecijanskog kartografa Vinčenca Koronelija, mapa Boke Kotorske peraškog kartografa Atnonija Zambele, kao i diplome i ordenje iz XVIII i XIX v. Među marinskim slikama (prikazi mora i brodova) ističe se slika → Ivana Grubaša, venecijanskog vedutiste, porijekom iz Perasta. Pomorska zbirka čuva modele jedrenjaka, navigacione instrumente, durbine, brodsku opremu, mornarske škrinje, topove (posebno je značajan falkonet iz 1676, koji je Venecijanska republika poklonila Perastu), modele školskih brodova iz XX v. U Biblioteci su knjige iz memorijala Visković, biblioteke porodice Balović, biblioteke don Antuna Miloševića. Među knjigama iz teologije, književnosti, istorije, filozofije, prava, enciklopedijama i rječnicima, ima rijetkih pisanih i štampanih izdanja, a posebno se ističu pomorski priručnici koje su pisali Peraštani Julije Balović (Pratichae scrhivaneschae) i Frano Visković (Manuale Nautico di Meteorologia). U Arhivu su tri fonda: Opštine Perast, Porodičnog ahriva Visković i Osnovne škole – Perast. U Opštinskom fondu su dokumenti od 1441. do 1945, među kojima je dragocjena Libro Verde (Zelena knjiga), koja dokumentuje razvitak Perasta, odluke Malog i Velikog vijeća, organizaciju sudstva, crkvene i vojne vlasti. U fondu Viskovića su dukali, priznanja i drugi dokumenti od 1447. do 1927, kao i rukopisne knjige. Školski fond svjedoči o obrazovnom programu od 1871. do 1950.
Literatura: F. Viscovich, Storia di Perasto, Trieste, 1898; P. Mijović, Bokokotorska slikarska škola XVII–XIX vijeka, Titograd, 1960, 76–77; M. Mihaliček, „Barokni portreti iz Perasta”, GPMK, XXXIX–XL, 1991–1992, 47–58; T. Kriještorac, Bokokotorski ikonopisci Dimitrijevići-Rafailovići, kat. izl., Perast, 2002; M. Mihaliček, „Istorijska slika: ’Kap. Marko Martinović uči ruske plemiće pomorskim vještinama’”, Boka, 23, 2003, 347–353; R. Janićijević, „Odlikovanja slavnih Bokelja u prošlosti kao dokaz njihovih postignuća u pomorskom ratovanju, navigaciji, privredi i diplomatiji”, GPMK, 52, 2004, 279–313; Lj. Stošić, „The Bay of Cattaro (Kotor) School of Icon-Painting 1680-1860”, Balcanica, XLV, 2014, 187–202; S. Brajović, „Identitet i prezentacija Bokelja u barokno doba”, O identitetu, Podgorica, 2015, 357–371; D. Lalošević, D. Đukić, A. Simeunović, A. Popović, B. Milić, Vodič kroz Muzej grada Perasta, Perast, 2015; M. Mihaliček, Ostavština porodice Visković u Perastu, Kotor, 2016.
S. Brajović