Orijentalno-islamska umjetnost. Civilizacijski korpus islamskog Orijenta, koji se oblikovao kao čvrsto objedinjeni i uvezani multietnički i multikulturni organizam, slijedi tekovine umjetničkog stvaralaštva, nastalog prema regionalnim kulturnim obrascima i oslonjenog na islamsku vjersku tradiciju. Stepen majstorstva i personalnog nadahnuća u izradi umjetničkih predmeta otvarao je mogućnost pokazivanja autorske posebnosti i individualnosti, uprkos poštovanju zadatih estetskih uzoraka. Kada je riječ o Crnoj Gori, preostali i sačuvani tragovi islamske umjetnosti vidljivi su u arhitektonskom nasljeđu, prije svega u primjerima sakralne arhitekture, zatim u sačuvanim artefaktima islamske umjetnosti knjige i artefaktima primijenjene umjetnosti. Osmanlije su u osvojenim krajevima donijele sa sobom i svoje principe urbanizma. Period XV i XVI v. je vrijeme nastajanja značajnih spomenika islamske graditeljske djelatnosti na područjima današnje Crne Gore, koja su bila pod osmanskom upravom. Islamski kulturni obrazac pretpostavljao je da se urbana naselja dijele na zanatsko-trgovačku čaršiju i stambeni dio – četvrti (mahale). U čaršiji su bili smješteni javni objekti – centralna džamija, medresa, han, hamam, bezistan, tekije, dok su u mahalama i manjim mjestima obavezne bile džamije, mektebi, manje trgovine i zanatske radnje. Uopšte uzev, početak izgradnje naselja osmanskog tipa označavalo je podizanje mjesne džamije, koja je predstavljala njegovo jezgro i može se reći da su džamije najbrojniji preostali spomenici islamsko-osmanske arhitekture na našem tlu. Od upotrijebljenih materijala preovladavaju kamen i drvo. Džamije u Crnoj Gori su najvećim dijelom jednoprostorne, četvorougaone osnove, natrkivene četvorovodnim krovom, sa drvenim ili kamenim minaretom. Brojni sakralni objekti na teritoriji Crne Gore koja je bila dio Osmanskog carstva mijenjali su svoju namjenu, tako da su mnoge stare srednjovjekovne crkve služile kao džamije i kasnije, promjenom vlasti, ponovo vraćene prvobitnoj namjeni. → Crkva Sv. Petra u Bijelom Polju, Sv. Đorđa u Žabljaku Crnojevića, Sv. Gospoje u Novom, veći broj crkava u Baru i Ulcinju bile su pretvorene u džamije. Isto tako, tokom vremena ili ratnim poharama, nestajali su značajni objekti islamskog sakralnog graditeljstva, među njima džamija Sultana Bajazita II iz XV v., više puta rušena u ratovima ili je stradala u zemljotresima, Glavatovića džamija (kraj XVI v.), srušena u savezničkom bombardovanju Podgorice 1943, Hajdar-pašina džamija u Radulićima (kraj XVII ili početak XVIII v.), u bihorskoj dolini, zapaljena tokom II svj. rata, tako da su danas vidljivi samo ostaci njenih zidina i minareta. Kao svjedočanstvo skladnog kompleksa srušene podgoričke Glavatovića džamije, preostala je Sahat-kula, koju je podigao drugi zadužbinar i koja danas predstavlja jednu od gradskih znamenitosti orijentalno-islamske arhitekture u Podgorici. Među starim srušenim džamijama su i džamije sultana Selima i sultana Murata III, koja je prethodno bila Crkva Sv. Marka, u Baru iz XVI v., koje su se nalazile među gradskim zidinama. Skender-Čauševa ili Starodoganjska, podignuta u XV v., i Osmanagića džamija iz XVIII v. u Podgorici, Hadži Rizvan-Čauševa, Hadži Zekerija ili Serhat džamija, sagrađene u XVII v., i Hadži Alijina, sagrađena u XVIII v., u Pljevljima, Gušmirska ili gradska Jusufa džamija u Bijelom Polju, prenesena kamen po kamen 1741. iz doline Ljuboviđe, gdje se svojevremeno nalazila, zatim trospratna džamija u Petnjici, podignuta u XVIII v. i kasnijom obnovom proširena, Omerbašića iz XVII v. i Škanjevića džamija, srušena i obnovljena, iz XVIII v. u Baru, Gornja džamija ili džamija Sultana Murata IV iz XVII v., nekoliko puta rušena i obnavljana, i Kučanska džamija u Rožajama, koju su podigli vjernici kučanske mahale u XIX v., Vezirova džamija u Gusinju iz XVIII v. i Careva džamija u Plavu iz XV v., čiji današnji izgled datira iz XIX v., danas su aktivne i sačuvale su obnovom, osim Gornje džamije u Rožajama, svoj spoljni arhitektonski izgled, iako su višekratnim prepravkama pojedini djelovi njihovog izgleda izmijenjeni i degradirani. Građene su kombinovanim materijalom, uz izdašnu upotrebu drveta, posebno u unutrašnjosti. Većinu, uz izuzetak lijepih ukrasa, rezbarenih u drvetu (džamija u Petnjici, Vezirova džamija u Gusinju i Careva džamija u Plavu), karakteriše oskudno ukrašeni enterijer. Najstarija kupolna monumentalna građevina bila je džamija sultana Bajazita II u Novom, koja je stradala nekoliko puta, mijenjala namjenu, obnavljana i, na kraju, zajedno sa drugim islamskim sakralnim objektima u tom gradu, srušena krajem XIX v. Druga kupolna džamija i ujedno najznačajniji sačuvani spomenik islamske sakralne arhitekture u Crnoj Gori je → Husein-pašina džamija u Pljevljima, jedna od najljepših na Balkanu, sagrađena u periodu između 1569. i 1594. Njenu posebnost čini skladnost konstrukcije, bogata unutrašnja dekoracija i četrnaestostrani minaret, visok 42 m. Promjene u izgledu džamije zabilježene su početkom XIX v., zatim šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog vijeka i tokom konzervatorsko-restauratorskih radova u periodu 2006–2008. U njenoj osnovi je kvadrat, nadsvođena je niskom kupolom sa još dvije ugaone kupolice nad mihrabskim zidom na kockastim postoljima. Nad trijemom su tri kupolice – srednja nešto viša u odnosu na druge dvije, i nose ih četiri masivna stuba kružnog presjeka, povezana šiljastim, prelomljenim lukovima. Isti šiljasti luk primjećuje se nad prozorima. Prozori su raspoređeni u tri reda. Na ovaj način, obezbijeđena je prozračnost i obilje svjetlosti koja sakralizuje obredni prostor. Svjetlost u večernjim satima dolazi od 12 kružno postavljenih fenjera, lancima vezanih za kupolu, zajedno sa centralnim fenjerom i onima koji se nalaze u četiri ugla džamije. Pod je kameni, vidno oštećen zbog nekadašnjeg prilagođavanja naknadno stavljanim drvenim oblogama. Prekriven je industrijski rađenim prostirkama u jednoobraznim trakama sa ponovljenim mihrabskim motivom na plavoj osnovi. Ovom prostirkom zamijenjena je nekadašnja stara prostirka sa stilizovanim floralnim motivima, koja je bila prekrivena ručno rađenim ćilimima iz pljevaljskog kraja, u dominantnoj crvenoj boji. Natkriveni dio trijema i unutrašnjost Husein-pašine džamije ukrašavaju umjetnički rađeni kaligrafski ispisi, geometrijski motivi, stalaktitska i floralna dekoracija. U Radulićima, u bihorskoj dolini, ruševine svjedoče o nekadašnjem postojanju Hajdar-pašine džamije, još jedne jednokupolne, monumentlane građevine u Crnoj Gori, za koju se vjeruje da je građena rijetkim i izuzetnim stilom za ovo područje. Sagrađena je krajem XVII, odnosno početkom XVIII v., kada je Hajdar-paša Selim, za koga se vezuje ime ove džamije, podigao svoj saraj, hamam, džamiju i turbe. Njen najbolje sačuvani dio je mihrabski zid u visini od 5 m. Ostali zidovi džamije sačuvani su u visini od 60 cm do 1,50 m. Prema ostacima sloja maltera na mihrabskom zidu, pretpostavlja se da je džamija bila omalterisana i okrečena. Lukovi, trompe i svod džamije bili su građeni od fino obrađene sige, pod od žutog laporca. Minaret je rađen od blokova sige, sačuvan u visini od 10 m. Do šerefeta vodi spiralno stepenište. Islamska umjetnost knjige – umijeće islamske kaligrafije i islamskog knjigovestva, ubjedljivi je segment orijentalno-islamskog nasljeđa, u kojem se može prepoznati umjetnička zaostavština ovog kulturnog obrasca u Crnoj Gori. Dragocjeni reprezenti ovog segmenta islamskog umjetničkog nasljeđa u Crnoj Gori sačuvani su u nevelikom broju. Broj rukopisa na jezicima islamskog Orijenta, koji ima dokumentarnu ili kulturološku vrijednost, neuporedivo je veći. Iluminirani Kur’an manjeg formata, u kožnom povezu, nastao 1249/50, nekada u vlasništvu Uzeira Dizdarevića iz Bijelog Polja, predstavljao je najstariji do danas evidentirani rukopis Kur’ana na ovim prostorima. Pisan je na papiru nashi pismom u crnoj boji. Stranice su obrubljene zlatnom i crnim linijama. Početne stranice ukrašene su perzijskom ornamentikom na plavoj podlozi, sljedeće dvije su sa elementima sličnih ukrasa, takođe na plavoj osnovi. Prema našim saznanjima, rukopis više nije u Crnoj Gori kod pomenutog vlasnika. U Husein-pašinoj džamiji u Pljevljima čuva se Kur’an iz XVI v., nastao 987. po hidžri, odnosno 1579, iako se vrijeme njegove izrade procjenjuje na osnovu saznanja o naručiocu, odnosno vlasniku Husein-paši. Njegove stranice ispisane su crnim mastilom u 13 redova na 233 lista sa tačkama u obliku pozlaćenog cvijeta i 352 minijature, rađene na zlatnoj podlozi, u obliku kruga, romba ili cvijeta u zelenoj, crvenoj, plavoj boji. Kružni ili romboidni motiv ponekad dobija trolisni ukras sa ili bez linije izvučene prema gore i nadolje. Početne stranice posebno su bogato ukrašene, uz upotrebu zlata i u pretežno plavoj boji. Nepažljivom konzervacijom izbrisani su podaci o prepisivaču i mjestu izrade rukopisa. Oštećeni su i mnogi ukrasi na bordurama. U crnogorskim arhivskim i muzejskim fondovima ne može se reći da postoji ijedan sačuvani pisani trag islamskog kaligrafskog umijeća koji bi imao ovakvu viševjekovnu starost ili ukupnu kaligrafsku i umjetničku vrijednost. U okviru rukopisne zbirke Arhiva Odbora Islamske zajednice u Baru, ljepotom ukrasa izdvaja se prepis Kur’ana (R 26) malog formata, u kožnom povezu s preklopom, nažalost, bez podataka o prepisivaču, godini i mjestu prepisa (vlasnik Šehović). Ovdje treba spomenuti i rukopis Durar al-ḥukkām fī šarḥ ġurar al-ʼaḥkām Muḥammada ibn Farāmarza ibn ̒Alīja, na arapskom jeziku, sa utisnutim izduženim medaljonom na kožnom povezu, i lijepo ukrašenim zaglavljem prve strane (prepisao izvjesni kadija Ali, sin Muhameda, sina Alija, 1160. h./1747. vlasnik Mensur Kasumović iz Bijelog Polja). U krajevima pod osmanskom upravom obavljao se vrlo živ promet predmetima orijentalno-islamskog zanatskog umijeća. Zanatlije i trgovci predstavljali su ugledan sloj društva. Posebno traženi predmeti bili su proizvodi umjetničke obrade metala (zlata, srebra i bakra), izrađivani različitim tehnikama, uz čestu primjenu pozlate. Pored izrade metalnih predmeta, cijenjeni i razvijeni bili su ćilimarstvo, vez, drvorez, prerada kože i donekle izrada keramičkih predmeta. Kao ukras koristi se kaligrafski ispis ili ornament, odnosno njihova kombinacija, i ti elementi prisutni su kako na metalu tako i u kamenu, ispisuju se na pločama (levhama), drvetu, keramici ili su izvezeni na tkanini. Svjedočanstva ovog umijeća, u pojedinim slučajevima visokog i impresivnog nivoa izrade, u Crnoj Gori nalaze se pohranjena u okviru etnografskih ili istorijskih muzejskih zbirki (→ Narodni muzej Crne Gore na Cetinju, Zavičajni muzej u Pljevljima, Muzej grada – Podgorica, Zavičajni muzej u Baru, Zavičajni muzej u Bijelom Polju, Polimski muzej u Beranama, Zavičajni muzej u Rožajama) i u okviru kolekcija porodičnih starina u privatnom vlasništvu. Jedna od vodećih grana umjetničkog zanata u oblastima pod osmanskom upravom bilo je ćilimarstvo. Potreba da se prostor ukrasi prostirkom izrađenom prema izvornim estetskim tradicijama islamskog Orijenta rezultirala je postojanjem fonda određenog broja ćilima donesenih sa udaljenih prostora (prvobitna prostirka u Husein-pašinoj džamiji u Pljevljima; persijski ćilim sa posvetom, pohranjen u Narodnom muzeju na Cetinju), ali je istovremeno stvoren prostor za razvoj domaćeg ćilimarstva. Na sjeveru Crne Gore, posebno u bihorskom kraju, izrađivane su i izrađuju se vunene prostirke u maniru lokalnih obrazaca orijentalno-islamske tradicije. Ovom djelatnošću bavile su se mnoge porodice u XIX i prvoj polovini XX v. Ćilimi, koji su bili obavezni sastavni dio djevojačkog ruha, tkani su na horizontalnom ili vertikalnom razboju. Ćilime ukrašavaju geometrijska ornamentika, zatim floralni motivi i, rijetko, stilizovani zoomorfni motivi. Sačuvano je vrlo malo kvalitetnih uzoraka, ukoliko se izuzmu oni koji se nalaze u Petnjičkoj, Kučanskoj i, nekada, u Husein-pašinoj džamiji u Pljevljima. Zanatska obrada kože, osim za izradu odjeće i obuće, i predmeta konjske opreme, poseban značaj imala je u umjetnosti islamskog knjigovestva. Uvezivanje rukopisa u kožni povez, ukrašavanje utiskivanjem ponekad pozlaćenih geometrijskih ili floralnih motiva zaokruživalo je u jednu dragocjenu cjelinu kaligrafski ispis nekog teksta. U Crnoj Gori sačuvan je mali broj primjeraka neoštećenih i vidljivo ukrašenih kožnih poveza. Umjetnička djelatnost koja je nastajala prema obrascima islamske tradicije u okvirima današnjih granica Crne Gore neizbježno je odašiljala svoj uticaj na cjelokupno stvaralaštvo ovog prostora, istovremeno primajući uticaje lokalnih tradicija, tako da se ne može govoriti o strogom i zatvorenom stvaralačkom univerzumu ili o jednom od uzoraka na margini velikog carstva, doslovno preuzetih sa osmanskog Istoka. Nastala u interkulturnom dijalogu, orijentalno-islamska umjetnost u Crnoj Gori autentični je fenomen i specifičnost kulturnog identiteta ovog prostora.