Pljevlja, Husein-pašina džamija, arhitektura i slikarstvo, anonim (druga polovina XVI v.). Od velikog broja sakralnih objekata koje su Osmanlije podigle u Crnoj Gori, u izvornom obliku sačuvana je samo džamija Husein-paše Boljanića. Ova građevina, svakako i cjelokupni vakuf Husein-paše, dao je Pljevljima obilježje važnog gradskog naselja. Svojim porijeklom i rođenjem Husein-paša je vezan za pljevaljsko selo Boljanići, čiji je naziv prihvaćen kao njegovo prezime. Kao moćan predstavnik osmanske uprave u svom zavičaju, podigao je vjersku zadužbinu osobenih i skladnih proporcija. Rukama nepoznatog graditelja objekat je ukrašen skulptorskim visuljcima i stalaktitima u trompama koje, pored konstruktivne, imaju i dekorativnu svrhu. Zbog sličnih pojedinosti koje nalazimo u Aladža džamiji u Foči, zadužbini Husein Balija Nazira iz 1550–1551, koju je sagradio Ramadan-aga, Sinanov sljedbenik u graditeljstvu, pomišlja se da je on sazidao i ukrasio deceniju kasnije i Husein-pašinu džamiju u Pljevljima. Pored njega, na osnovu ne tako pouzdanih izvora, pretpostavlja se da je nacrt za pljevaljski hram pripremio poznati neimar Hajrudin, čuveni graditelj mosta u Mostaru. Svoje impresije o visokim umjetničkim vrijednostima džamije i vakufu Husein-paše Boljanića u Pljevljima zabilježio je slavni islamski putopisac Elvija Čelebija, koji je posjetio ovaj grad – Taslidžu, sredinom 1664. On saopštava da se u njemu nalazi deset džamija sa mihrabom. Najimpresivnija i najljepša među njima isticana je „kao carska džamija” – Husein-pašina džamija. Putopisac ističe njen „umjetnički izrađen minaret i plavu visoku kupolu”, poduhvaćenu sa još šest polukupola i trijem sa tri kupole i četiri mramorna stuba. Skreće pažnju na alem donesen iz Aleksandrije, visok koliko i čovjek, a vrijedi, kako navodi, 10.000 dukata. Za minber ističe da je mramorni i umjetnički isklesan. Opis ovog zdanja putopisac završava ocjenom kabe (ćabe) na crnoj kadifi, oplemenjene zlatom tako da „izaziva zavist Manija i Behzdaha slavnih persijskih umjetnika – slikara i gravera”. Njen detaljan izgled ponovljen je na zidu džamije. Tako je kompozicija stekla svojstvo itinerera najvećeg islamskog svetilišta. Osnova Husein-pašine džamije je pravougaonog oblika, dimenzija 17 x 13 m. Minaret džamije sazidan je od laporca i visok je 42 m. O godini gradnje džamije saopštavaju se različita gledišta. Tzv. tarih (kamena ploča na kojoj se ispisuje ime ktitora, neimar i godina izgradnje), koji se ugrađuje u zid iznad ulaza, vjerovatno je uklonjen ili nikad nije bio ni postavljen (ne zna se iz kojih razloga). Predanje kazuje da je ova džamija u Pljevljima sazidana u isto vrijeme kad i džamija Sinan-bega u Čajniču (1570–1571), inače starijeg brata Husein-paše Boljanića. Ploča sa natpisom, koja danas postoji iznad ulaza u pljevaljsku džamiju, postavljena je 1888. prilikom rada na obnovi njenog ukrasa. Protomajstor pljevaljske džamije za sada je nepoznat, ali gotovo je izvjesno da su u njenoj gradnji, pored orijentalnih graditelja, učestvovali i naši, prvenstveno primorski, majstori. Zidne slike pljevaljske džamije smatraju se za najbolje islamsko slikarstvo na Balkanu, o čemu svjedoči uspjela piktografija u centralnoj kupoli i niže nje izvedena u tehnici al seko (al secco), a predstavlja ornamentalnu cjelinu uobličenu po sistemu rumi-haiti stila. Od knjižnog fonda u džamiji se čuva jedan od najvrednijih iluminiranih islamskih rukopisa – Kuran na persijskom, nastao 1571. u nekom persijskom skriptoriju po zahtjevu paše Boljanića. Rukopis, koji ima 233 lista sa 352 minijature, urađen je na zlatnoj pozadini. Kao spomenik od osobene kulturno-umjetničke i istorijske vrijednosti, džamija je uzeta pod zaštitu države, te je u periodu od 2006. do 2009. rađen konzervatorsko-restauratorski tretman enterijera i eksterijera. Izvršena je konstruktivna sanacija objekta, tokom koje je primijenjena upotreba karbonskih vlakana, prvi put u sanacijama na spomenicima kulture u Crnoj Gori. Nakon toga, pristupilo se konzervatorsko-restauratorskim radovima oslikanih zidnih površina enterijera i trijema.