Kepenov sistem u Crnoj Gori
Klima Crne Gore, zavisi od djelovanja određene grupe klimatskih faktora od kojih najveći značaj imaju geografska širina, opšta cirkulacija atmosfere, odnos kopna i mora i reljef. Kao posljedica ovih klimatskih faktora imamo 6 klimatskih tipova na prostoru Crne Gore: sredozemna (mediteranska), izmijenjena sredozemna, umjereno kontinentalna, kontinentalna, planinska (alpska) i župna klima.
Klimatske prilike u Crnoj Gori dominantno su pod uticajem Jadranskog mora i planinskog reljefa. Sa udaljenošću od mora, zavisno od nadmorske visine, klima se mijenja, te se otuda, na ovom, relativno malom prostoru srijeću različita podneblja: od sredozemnog do alpskog. Padavine su neujednačene, a najviše ih je na djelovima primorsko-planinskog lanca (prosječno oko 4.500 mm godišnje), odakle se smanjuju i ka obali i, naročito, idući ka sjeveru i sjeveroistoku.
Osim geografskom širinom i nadmorskom visinom, klima u Crnoj Gori je određena i prisustvom velikih vodenih površina (Jadransko more, → Skadarsko jezero), kao i karakteristikama reljefa.
Crnogorsko primorje ima sve odlike jadransko-sredozemne klime, što znači da to područje karakterišu duga, vrela i suva ljeta i relativno blage i kišovite zime. Prosječna temperatura vazduha u svim primorskim mjestima ima šest mjeseci veću vrijednost od 18°C, koju prati odgovarajuća temperatura morske vode i velika insolacija. Prema ovim pokazateljima Crnogorsko primorje spada u grupu najtoplijih i najosunčanijih regija Evrope. Padavine su najobilnije na području → Boke Kotorske, a mediteranski pluviometrijski režim karakteriše maksimalne padavine u kasnoj jeseni i početkom zime, a izraziti minimum padavina je vezan za ljetnji dio godine, kada su veoma česti dugi, sušni periodi.
Veliki dio prostora Središnje udoline Crne Gore je pod uticajem izmijenjene sredozemne klime. Njeno dejstvo je najdominantnije na području Podgoričko-Skadarske kotline i Bjelopavlićke ravnice, gdje su zabilježene i rekordno visoke temperature vazduha (Podgorica, 24. avgust 2007. godine, 44,8°C) i najduži tropski talas sa temperaturom vazduha preko 40°C (Podgorica, od 31. jula do 10. avgusta 2018, uzastopno 11 dana ). Ovaj tip klime karakterišu blage i vlažne zime i duga, suva i vrela ljeta. Uticaji ove klime najdublje prodiru dolinama rijeke Morače (do predjela Gornja Morača) i Zete (sve do Nikšićkog polja). Slične prodore ovog klimata omogućavaju riječne doline Cijevne, Male rijeke i Trebišnjice. Padavine odlikuje mediteranski režim, a u Crkvicama na području Krivošija izluči se najveća količina padavina u Evropi.
Znatno oštriju klimu imaju kraška polja: Cetinjsko, Njeguško, Dragaljsko, Grahovsko i Nikšićko, koja se nalaze na višim nadmorskim visinama, i koja su od Jadranskog mora udaljena 20 do 60 km. Zimi, tokom anticiklonskih situacija u tim poljima taloži se hladan vazduh spuštajući se po stranama okolnih planina, dok se ljeti prizemni sloj vazduha u njima prilično zagrije, usljed čega je godišnje kolebanje temperature vazduha povećano.
Prostrani i složeni planinski prostor Sjeverne Crne Gore ima planinsku (alpsku), umjereno kontinentalnu i župnu klimu, u zavisnosti od nadmorske visine, reljefa i ekspozicije terena. Osnovne karakteristike ovih klimata su umjereno topla ljeta, hladne i snijegom bogate zime, niske tepmerature vazduha, česta pojava mrazeva i povećana zimska insolacija (temperaturna inverzija) na višim visinama. U župnim predjelima (uvale i kotline) vlada modifikovana umjereno kontinentalna klima, koju karakteriše veća temperatura vazduha u odnosu na planinsko zaleđe i manje dana sa jakim vjetrom (primjeri: Župa Nikšićka i Župa Pivska). Krajnji sjever Crne Gore ima kontinentalni tip klime, koji osim velikih dnevnih i godišnjih amplituda temperatura, karakteriše mala godišnja količina padavina uz prilično ravnomjernu raspodjelu po mjesecima.
Srednja godišnja temperatura vazduha u Crnoj Gori se kreće u rasponu od 4.6°C u oblasti Žabljaka na nadmorskoj visini od 1.450 m do 15.8°C na Primorju. Srednja godišnja količina padavina kreće se u rasponu od 800 mm na krajnjem sjeveru (Pljevlja) do oko 5.000 mm na krajnjem jugozapadu (Crkvice). Prosječan godišnji broj dana sa padavinama je oko 115–130 na Primorju, odnosno do 172 na sjeveru Crne Gore. Najkišovitiji mjesec na Primorju je novembar, a najsuvlji je jul. Sniježni pokrivač se formira na nadmorskim visinama iznad 400 metara, a sa visinom većom od 50 cm u prosjeku traje od 10 (u Kolašinu) do 76 dana (na Žabljaku). Oblačnost je u planinama ljeti daleko veća od oblačnosti u primorskim krajevima, dok je ta razlika znatno manja zimi. Generalno, oblačnost je najmanja u julu i avgustu, a najveća u decembru. U prosjeku sunce u toku godine najduže sija u oblasti primorja 2.750 časova, a u planinskim krajevima udaljenim od mora od 1.550 do 1.900 časova. Najosunčaniji je jugoistočni dio Primorja (oko Bara i Ulcinja), a zatim Zetsko-bjelopavlićki region (od Podgorice prema Skadarskom jezeru). Najviša izmjerena temperatura vazduha je 44.8°C u Podgorici (2007), dok je najniža u Kosanici (Pljevlja) -33,2°C (2022). Rekordna godišnja količina padavina je u Crkvicama 9.600 mm (2010). Ekstremna visina sniježnog pokrivača je 230 cm, a izmjerena je na Žabljaku (2012).
Poseban uticaj na klimu u Crnoj Gori imaju vjetrovi. Preovlađujući vjetrovi su posljedica opšteg rasporeda atmosferskog pritiska u raznim mjesecima. S obzirom na barometarsku depresiju na Jadranu i istočnom Mediteranu, a visok atmosferski pritisak na istoku i sjeveroistoku Balkana, u zimskim mjesecima preovlađuju vjetrovi iz sjeveroistočnog kvadranta. Karakteristični vjetrovi su bura i široko (jugo). Bura je slapovit vjetar sjevernog do sjeveroistočnog pravca. Najčešće se javlja i najjača je u hladnoj polovini godine, i to zimi, a duva na cijeloj istočnoj obali Jadranskog mora. Duva kada se sjeverno od Dinarskih Alpa nalazi polje visokog vazdušnog pritiska, a ciklon u zapadnom dijelu Sredozemnog ili Jadranskog mora. Pri takvom horizontalnom gradijentu vazdušnog pritiska hladan vazduh, iz viših geografskih širina, prelazi preko Dinarskih Alpa i obrušava se velikom brzinom prema obali, uslovljavajući pad temperature i pad vlažnosti, izuzev u slučaju ciklonske ili mračne bure, kada vlada oblačno i kišovito vrijeme. Jedna od glavnih osobina bure je njena veoma velika jačina i mahovitost. Brzina joj se kreće između 16 i 33 m/s. Najjača je na onim djelovima obale gdje se planine okomito uzdižu uz obalu i gdje na planinskim grebenima postoje usjeci u kojim dolazi do zbijanja strujnica. Jačina bure se veoma brzo smanjuje prema pučini, pa ne stvara velike talase. Jugo ili široko, duva u većem dijelu Mediterana sa manjim ili većim razlikama u fizičkim osobinama i pravcu. Počinje da duva kada se ciklon kreće preko Sredozemnog ili Jadranskog mora, a istovremeno se iznad Sjeverne Afrike nalazi visok vazdušni pritisak. Duva u prednjem dijelu ciklona iz južnog do jugoistočnog smjera. Zbog takve cirkulacije, često je zahvaćen suv i topao vazduh iz Sjeverne Afrike, koji sadrži znatne količine pustinjske prašine. Kada u južnoj struji naiđe na obalu, taj vazduh, usljed orografskog efekta uslovljava na njoj, a i na padinama primorskih planina, oblačno i kišovito vrijeme. Najveći dio padavina koje u ovim oblastima padnu u hladnijem dijelu godine, uslovljen je ovim strujanjem. Njegovim uticajem može se objasniti i najveća količina padavina u Evropi – u Crkvicama. Kada sa jugom dolazi vazduh porijeklom iz Sjeverne Afrike, povremeno padaju obojene kiše – žućkaste ili crvenkaste boje. Budući da je često veoma jak i da zahvata veliku površinu mora, jugo uslovljava velike talase, od pučine prema obali. Jačina i čestina juga se povećava od sjevernog prema južnom dijelu Primorja. Najveće udare ima zimi u Herceg Novom sa maksimumom od 65.6 m/s. Osnovni cilj svih klimatskih proučavanja je da se, na osnovu uzroka nastanka godišnjeg toka klimatskih elemenata, njihovih ekstremnih vrijednosti i specifičnih klimatskih pokazatelja, klima nekog mjesta ili teritorije što vjernije prikaže, odnosno opiše. Često se pri tom ide u preveliku opširnost i komplikovanost. Da bi se to pojednostavilo, klima može da se prikaže tzv. klimatskom formulom. Klimatsku formulu uveo je u literaturu njemački klimatolog Wladimiru Köppen. Njegova klasifikacija klima na Zemlji do sada je najbolja i najuspješnija. To je posljedica egzaktnosti, jer se Köppenova klasifikacija zasniva na numeričkim vrijednostima temperature i padavina.
Na osnovu podataka referentnog klimatskog perioda, 1961–1990. godine, u Crnoj Gori su zastupljeni C i D klimati – umjereno topli (C) i umjereno hladni (D) klimat. Umjereno topli klimat rasprostranjen je u nižim, dok je u višim planinskim predjelima u unutrašnjosti zemlje, uglavnom iznad 1.000 mnm, zastupljen D klimat. Prvi, C klimat, javlja se sa dva tipa Cs i Cf. U okviru sredozemne ili tzv. etezijske klime (Cs) izdvajaju se dva podtipa, Csa i Csb. Umjereno topli i vlažni klimatski tip (Cf) kod nas je zastupljen sa jednim podtipom – Cfb. Drugi klimat (D) je zastupljen u višim predjelima, i to sa Df tipom i dva podtipa, Dfb (na visinama uglavnom do 1.500 mnm) i Dfc (na visinama uglavnom iznad 1.500 mnm. Klimatska rejonizacija Crne Gore po Wladimiru Köppenu na osnovu standardnog klimatskog perioda 1961–1990. godine: Cs/s''/ – sredozemna klima /prelazna varijanta etezijske klime/, Cf – umjereno topla i vlažna klima, Df – umjereno hladna (borealna) i vlažna klima. U svakom tipu se, ukoliko to specifičnosti klime dozvoljavaju, a radi potpunijeg opisa, može izdvojiti nekoliko varijeteta, tako da klimatska formula može imati četiri ili pet slova. Ovo govori da Crna Gora predstavlja pravi „mozaik klima’’.
Lit.: Branko Radojičić, Geografija Crne Gore – Prirodna osnova, Podgorica, DANU, 2008, str. 133–175. Dragan Burić & Slavica Micev, Kepenova podjela klime u Crnoj Gori, Podgorica, ZHMS, 2008. Mihailo Burić, Branko Micev & Luka Mitrović, Atlas klime Crne Gore, Podgorica, CANU, 2012, str. 1–132.
L. Mitrović