Praistorijska umjetnost (anonim). Najranija arheološka svjedočanstva o naseljenosti prostora Crne Gore potiču iz paleolita, iz pećina Crvena stijena, Mališina stijena, Medena stijena, okapine Bioče, Trebačkog krša, Trlice, Dvojne pećine, Vrbičke pećine, pećine pod Gospića vrhom i pećine Šalintrača. Na navedenim lokalitetima pronađene su grubo okresane kremene alatke izrađene tehnikom odbijanja, kao i alatke od crnog rožnaca i zelenog jaspisa. Materijalnu kulturu paleolita u Crnoj Gori karakteriše pripadnost jadransko-mediteranskoj regiji. Mezolit (8100–5500. p. n. e.) je arheološki dokumentovan u gornjim slojevima Crvene stijene (IV), pećini Odmut (I), Medenoj stijeni (IV) i Vrućoj pećini u kanjonu Morače. U njima su pronađeni brojni primjerci kamenog oružja i oruđa – strugači, rezači, strugalice, šiljci i alatke geometrijskih oblika. Iz Crvene stijene i Odmuta potiču koštane alatke sa ugraviranim geometrijskim motivima i to su najstariji poznati oblici umjetničkog izražavanja u Crnoj Gori. U Odmutu su pronađeni i zaobljeni rječni obluci, djelimično polirani, od kojih je jedan bio premazan oker bojom, kao i harpuni od rogova jelena. Mezolit u Crnoj Gori pokazuje sličnosti sa mezolitskim kulturama Jugozapadne i Zapadne Evrope i Sjeverne Afrike. Proces neolitizacije zahvatio je prvo Primorje i zaleđe, a kasnije i kontinentalni dio Crne Gore. Kao staništa se zadržavaju pećine, a počinju se graditi i naselja na otvorenom. Najznačajnija nalazišta sa arheološkim svjedočanstvima iz starijeg neolita (oko 5500 – 4500. p. n. e.) su: Crvena stijena (III), pećina Spila (Ia), pećina Vranjaj (Ia), pećina Koronina kod Cetinja, Odmut (IIa i IIb), pećina na Sastavcima u Pivi i naselja na lokalitetu Kremeštice u selu Petnjik kod Berana i u selu Doganje kod Pljevalja. U Kremešticama, naselje je formirano na otvorenom, sa nadzemnim kolibama. Naselje je kratko postojalo, ali je izuzetno važno jer predstavlja najstariji poznati lokalitet sa tragovima građevinske djelatnosti na teritoriji Crne Gore. U njemu je moglo biti 10 do 15 kuća, dimenzija 4,5-5 m x 6-7 m. Naselje u selu Doganje zahvatalo je površinu od oko 10 ha. Veoma je oštećeno rudokopom. Na ranoneolitskim lokalitetima najviše pokretnih arheoloških nalaza pripada keramici, dok su predmeti od kamena i kosti nađeni u manjem broju. Gruba keramika (veći i manji loptasti sudovi, dublji ovalni lonci uvučenog oboda) je sa debljim zidovima, svijetlosmeđih, smeđih, tamnosmeđih i tamnosivih tonova, najčešće bez ukrasa ili ukrašena tehnikom utiskivanja i urezivanja. Utiskivanje je vršeno noktima, prstima i primitivnim instrumentima, ali i rubom jedne vrste školjke (cardium). Žigosanje je izvođeno pomoću posebno oblikovanog predmeta, čiji je otisak ostajao u vlažnoj glini. Finija keramika je bolje pečena, posude su tanjih zidova, priglačanih površina. Dominantne su loptaste posude bez naglašenog vrata, kao i ovalne posude sa kratkim, cilindričnim vratom, te male neprofilisane posudice sa razgrnutim obodom. Posude su monohrome, bez ukrašavanja. Na lokalitetu Doganje pronađeni su fragmenti keramičkih žrtvenika i fragment keramičke statuete. U Kremešticama je otkriven i veći broj sjekira od glačanog kamena. U ovom periodu evidentni su kontakti sa zajednicama šireg mediteranskog basena, iz kruga impresso-cardium kulture i zajednica Centralnog Balkana. Srednji neolit arheološki je konstatovan u Crvenoj stijeni (II), Spili (Ib) i Vranjaju (Ib). Ova faza u razvoju neolita trajala je kratko (oko 4500 – 3800. p. n. e.). Nalazi iz starijeg neolita su dosta oskudni. Najzastupljenija je keramika, gruba, prelazna i fina, specifičnih oblika, sa ukrasima izvedenim urezivanjem, koja se vezuje za danilsku kulturu. U Crvenoj stijeni otkriven je riton koji je najvjerovatnije služio u kultne svrhe, vezane za plodnost, i kameni disk, za koji se pretpostavlja da je služio štovanju kulta sunca. Kremene i koštane alatke nađene su samo u Crvenoj stijeni. Mlađi neolit (oko 3800 – 3000. p. n. e.) dokumentovan je u Spili (Ic), Odmutu (III) i Vranjaju (Ib). U Beran Selu je formirano naselje Beran krš, u kojem je, u dva stratuma, otkriveno sedam stambenih horizonata (Ia–Id, IIa–IIc). Tragovi staništa su se sastojali od djelova podova kuća, većih djelova zidnog lijepa i jame od kolja. Zidovi kuća bili su građeni od zbijenih drvenih oblica ili poluoblica, nejednake debljine, sa unutrašnje strane obloženih slojem gline. U naselju je bilo 7-8 kuća, dimenzija 6 x 3,5 m. Na lokalitetu Trnje kod Bijelog Polja otkriveni su tragovi graditeljske djelatnosti, ali nedovoljni da se rekonstruiše izgled naselja. Iz ovog perioda su bogati nalazi keramičkog materijala, posebno sa lokaliteta Beran krš. Ukrašavanje slikanjem srijećemo na keramici sa crveno obojenim trakama u Spili (Ic). Posude se ukrašavaju i kanelovanjem. U Beran kršu pronađeni su predmeti od pečene gline, namijenjeni kultu zemlje i plodnosti – fragmenti prosomorfnog poklopca i antropomorfne plastike. Ljudska figura je predstavljena shematizovano, glava i lice često imaju oblik „ptičijeg lica”, a urezima je označena kosa i pojedini djelovi odjeće i ukrasa. Na lokalitetu Torine u Radmanskoj klisuri otkrivena je reprezentativna ženska figurina petougaone glave, realistički urađena. Alatke od kremena i kosti rijetke su u ovom periodu. Sa teritorije Crne Gore iz bakarnog doba – eneolita (oko 3300 – 2000. p. n. e.) poznata su četiri pećinska staništa: Odmut (IV, V i VI a), Spila (IIa, IIb i IIc), pećina Grad u Radmanskoj klisuri, Minina pećina u klisuri Kaludarske rijeke i stratum IIc naselja u Beran kršu. Najveći broj nalaza pripada keramici koja se vezuje za jadranski tip ljubljanske kulture. Fina keramika se ukrašava utiskivanjem, urezivanjem, punktiranjem i žlijebljenjem, a pojavljuje se i tzv. šnur keramika. Broj pokretnih nalaza u odnosu na neolit je manji. Alatke od kamena su rijetke (nožići, rezači, strugači), kao i kamena oruđa izrađena tehnikom glačanja. Iz posljednje faze eneolita su kamena sjekira i kremeni nož iz Dučića pećine u selu Donje Sjenice. U Beran kršu je pronađen keramički žrtvenik, koji je mogao služiti za kultne ili magijske radnje, a koji se vezuje za slične radnje iz vinčanske kulture. Iz prelaznog perioda od eneolita u rano bronzano doba (1900–1750. p. n. e.) arheološka svjedočanstva sačuvana su u Odmutu (VI b), Spili (IIc) i Vranjaju (II). U starijoj literaturi, za ovaj period vezuje se pojava „kneževskih ili vladarskih” tumula, sa monumentalnim nasipima i bogato opremljenim grobovima, u kojima su sahranjivani visokorangirani članovi društvene zajednice. Nakon novijih istraživanja, ovi tumuli se vezuju za raniji period, početak i sredinu III milenijuma p. n. e. Najznačajniji su centralni grobovi tumula Mala gruda i Velika gruda u Tivatskom polju, tumula Gruda Boljevića u Tološima u Podgorici i razorenog tumula u Rubežima kod Nikšića. Ovom periodu pripisuje se i tumul sa lokaliteta Mogila na Rake u Spičanskom polju i tumul u selu Kuće Rakića. U tumulima je otkriveno više keramičkih posuda koje pripadaju repertoaru južnojadranskog tipa ljubljanske kulture. Među najvrednijim artefaktima su zlatni bodež i srebrna sjekira sa vrhom pokrivenim kapicom od zlatnog lima iz centralnog groba tumula Mala gruda i kamena sjekira za zlatnim poklopcem iz Grude Boljevića. U Maloj i Velikoj grudi i Grudi Boljevića pronađene su zlatne karičice tipa Noppering. U ranom bronzanom dobu, tipičan vid naselja su gradine iako i dalje kao staništa funkcionišu i pećine: Crvena stijena (I), Odmut (VII), Vranjaj (III) i gornji sloj pećine Grad u Radmanskoj klisuri. U pećinama su kulturni slojevi tanki, što svjedoči o kraćem ili povremenom boravku zajednica u njima. U Crvenoj stijeni i Odmutu pronađen je mali broj keramičkih nalaza, dok je u Vranjaju njihov broj veći. Iz ranog bronzanog doba su gradine Međeđa glava kod Podgorice i Grdova gradina kod sela Petrovići, a pretpostavlja se i Trijebač, Kabalj i Jažjak, koji nijesu sistematski istraženi. Ovom periodu pripadaju tumuli u okolini Meduna, u Milovića lokvama kod sela Radovići u Krtolama, u selu Riječani u opštini Nikšić, u selu Borovica kod Pljevalja, na Lisijevom polju kod Berana, u Kujavi u okolini Danilovgrada. Značajni nalazi su dva bronzana bodeža (tumul u blizini Meduna, tumul u Krstovači kod Nikšića) i više bušenih kamenih sjekira (Ćemenci, Gornja Vrbica kod Berana, Petnjik). Nakit je rijedak, a narukvice od tanke zlatne žice pronađene su na lokalitetu Ćemenci kod Nikšića. Razvijeno i pozno bronzano doba posvjedočeno je arheološkim materijalom u Crvenoj stijeni (I), Vranjaju (III), kao i u tumulima u Neškovoj grudi u Momišićima, Velikoj grudi u Tivatskom polju, Lisijevom polju, Gotovuši i Otilovićima (I). Među malobrojnim keramičkim nalazima karakteristični su oni iz Neškove grude, Velike grude i iz Kuća Rakića. Iz Crvene stijene i Neškove grude potiču dva bronzana noža tzv. egejskog tipa, a iz Lisijevog polja kratki bronzani mač. S kraja poznog bronzanog doba je većina nalaza bronzanih sjekira albansko-dalmatinskog tipa iz ostava u Petrovcu, sa lokaliteta Kulina u Zavrhu kod Nikšića i iz Grdove gradine kod Petrovića, kao i slučajni nalazi sjekira iz Donje Bijele kod Nikšića, Ostrelja kod Bijelog Polja, Boana kod Šavnika, okoline Kolašina, Spiča, Vladimira i Petrovca. Par bronzanih narukvica sa spiralnim diskovima potiče iz tumula u Gotovuši, nakit od bronzane žice iz Velike grude, a narukvice sa lokaliteta Rudeš kod Berana. U arheološkim istraživanjima u Duklji 2018, u južnom dijelu grada, otkriveni su tragovi gradinske keramike povezane sa ostacima poluukopane kuće od pletera i lepa, koji se datuju u bronzano doba. Iz tumula u selu Kuće Rakića potiču tri antropomorfne ženske figurine od pečene zemlje, violinastog tipa, i fragment figurine koja predstavlja stilizovanu mušku glavu, koje se datuju u rano ili srednje bronzano doba. U Štoju, kod jednog tumula, pronađeno je šest sličnih figurina, koje potiču iz ranog bronzanog doba. Ženska figurina, naglašenih polnih karakteristika i sumarnom predstavom glave, pronađena je i u ulcinjskoj tvrđavi. Pojednostavljene i stilizovane forme plastike, sa istaknutim polnim odlikama, ukazuju da su ove figurine služile kultu, dok je njihova likovna strana zanemarena. Na kamenoj litici u blizini sela → Lipci, između Risna i Morinja, sačuvani su ostaci praistorijskih crteža, koji se datuju u bronzano doba, mada ima mišljenja da potiču i iz starijeg gvozdenog doba. Period prelaza iz poznog bronzanog doba u gvozdeno doba (oko 1200. p. n. e. – 800. p. n. e.) na teritoriji Crne Gore oskudno je arheološki dokumentovan.