Crna Gora i Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (engl. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization – UNESCO). Organizacija je formirana sa ciljem da doprinosi međunarodnom miru i bezbjednosti, kao i da unaprijedi saradnju država u obrazovanju, nauci i kulturi. Organizacija je dobila Statut novembra 1945. na sjednici u Londonu, koji je stupio na snagu novembra 1946, kada je ratifikovan od strane 20 zemalja. FNRJ pristupa UNESCO-u marta 1950. godine. Početne godine jugoslovenskog članstva karakterisali su zategnuti odnosi zbog primanja Frankove Španije u organizaciju, ali su se odnosi popravili tokom druge polovine pedesetih godina XX vijeka. Zahvaljujući djelovanju jugoslovenske delegacije, organizacija je sve veću pažnju posvećivala nerazvijenim zemljama Afrike i Azije, što je bilo u duhu jugoslovenske politike nesvrstanosti. Pomak u radu organizacije napravljen je novembra 1972. u Parizu, kada je usvojena Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine. Konvencija je ratifikovana od strane SFRJ novembra 1974. i samim tim je važila i za Crnu Goru. Saradnja između Crne Gore i UNESCO-a se intenzivirala nakon zemljotresa koji je pogodio Crnogorsko primorje 15. aprila 1979. godine. Generalni direktor organizacije Amadu Mahtar Mbou posjećuje pogođeno područje 26. aprila (Kotor i Herceg Novi) i obećava međunarodnu pomoć za obnovu „školskih prostora, kulturnih institucija i istorijskih i kulturnih spomenika”. Stručni tim UNESCO-a, na čelu sa poljskim arhitektom Adolfom Ciborovskim, tokom maja obilazi porušene gradove i predlaže da se izvrše precizna geodetska, geološka i seizmička ispitivanja, kako bi se urbanističkim planovima predvidjela izgradnja zdanjâ sa većom otpornošću na zemljotrese. Izvršni savjet UNESCO-a je u maju 1979. donio rezoluciju o zaštiti spomenika u Crnoj Gori, u kojoj podržavaju djelatnost generalnog direktora i njegov apel međunarodnoj zajednici za pomoć pogođenom području. Da bi se područje Kotora dodatno zaštitilo, Jugoslavija je predložila njegovo upisivanje na Listu svjetske baštine. Na zasijedanju Komiteta za svjetsku kulturnu baštinu u Luksoru i Kairu, oktobra 1979, UNESCO je uvrstio prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora na svoju listu, a na istom zasijedanju upućeno je 20.000 dolara pomoći ugroženom području. Ujedno je Kotor upisan na posebnu Listu svjetske baštine u opasnosti, čime je postao prvi grad koji je upisan na ovu listu. Komitet je u Parizu (1–5. septembra 1980) odlučio da Nacionalni park „Durmitor” uvrsti na Listu svjetske baštine. Iste godine u oktobru, Beograd je bio domaćin XXI Generalne skupština UNESCO-a, kojoj je prisustvovao i generalni direktor Mbou. Po završetku skupštine, generalni direktor je posjetio Crnu Goru i obišao Žabljak i NP „Durmitor” (31. oktobar), Kotor i Perast (1. novembar) i Budvu (2. novembar). Prilikom posjete Kotoru, dobio je titulu počasnog građanina u znak zahvalnosti za apele i inicijative koje je sprovodio sa ciljem obnove uništenih predjela. U narednim godinama, pomoć je dostigla cifru od 200.000 američkih dolara. Nakon nestanka Jugoslavije (1991–1992), Rezolucijom 777 Savjeta bezbjednosti OUN, od 19. septembra 1992, odlučeno je da novostvorena SRJ, čiji je dio bila Crna Gora, nije pravni nasljednik SFRJ i samim tim SRJ ne može da naslijedi SFRJ u OUN, već mora da podnese zahtjev za članstvo. Vlasti SRJ odbijaju to da urade i ona ostaje van OUN, a samim tim i van UNESCO-a, budući da Ustav organizacije podrazumijeva da kandidat mora da bude član OUN ili da ima dvotrećinsku podršku za ulazak u UNESCO na Generalnoj konferenciji UNESCO-a. Kotor i NP „Durmitor” su zadržani na Listi svjetske baštine i u vrijeme kada SRJ nije bila dio organizacije. Tokom prve polovine 1990-ih, Komitet za svjetsku baštinu je na svojim sjednicama više puta ukazivao na štetnost koju rijeci Tari nanosi obližnja fabrika asfalta, a nije se slagao sa inicijativom da se na njoj podigne hidrocentrala. Crnogorske vlasti su uvjeravale predstavnike UNESCO-a da je uticaj ovih faktora na NP „Durmitor” (1992. i 1993) minimalan, ali da svakako pošalju misiju koja bi osigurala zaštitu parka. Eksperti nikada nijesu došli, budući da je zemlja bila pod međunarodnim sankcijama, i bili su u obavezi da poštuju Rezoluciju 757 Savjeta bezbjednosti UN od 30. maja 1992. godine. Nakon 1997. javila se ideja da se u Crnoj Gori otvori kancelarija UNESCO-a, ali to nije sprovedeno u djelo. UNESCO je i pored toga uključivao Crnu Goru u svoje projekte. Jedan od takvih projekata bio je „Razvoj gradova i vodni resursi; mali obalni, istorijski gradovi”, tokom čije realizacije su predstavnici organizacije, decembra 2000, posjetili Kotor i ukazali na prioritetne probleme (zagađenje mora, plavljenje grada, snabdijevanje vodom). SRJ je postala članica organizacije 20. decembra 2000, kada je specijalni izaslanik SMIP-a potpisao Ustav UNESCO-a u Londonu. Generalni direktor UNESCO-a Koičiro Macura posjetio je Crnu Goru maja 2004, kada ga je primio → predsjednik Crne Gore → Filip Vujanović. U toku posjete obišao je Kotor. Upozorio je da, zbog velikog broja turista, mora postojati menadžment plan, kojim bi se zaštitio grad. Nakon obnove nezavisnosti, šef crnogorske diplomatije → Milan Roćen potpisao je 1. marta 2007. u Londonu Ustav UNESCO-a, čime je Crna Gora postala punopravni član organizacije. Generalni direktor Macura ponovo je posjetio Crnu Goru juna 2009, kada je učestvovao na Samitu predsjednika država Jugoistočne Evrope, koji je održan na → Cetinju. Tom prilikom se sastao sa predsjednikom Vujanovićem i istakao da je promocija kulturnog nasljeđa jedna od šansi za razvoj turizma. Na zasijedanju XXXVI Generalne konferencije UNESCO-a u Parizu (25. oktobra – 10. novembra 2011) Crna Gora je izabrana u Izvršni savjet organizacije, čiji je član bila do 2015. godine. Posljednja posjeta generalnog direktora UNESCO-a Crnoj Gori desila se 18–20. jula 2014, za vrijeme mandata Irine Bokove. Tom prilikom, Bokova se sastala sa predsjednikom Filipom Vujanovićem, premijerom → Milom Đukanovićem i ministrom vanjskih poslova → Igorom Lukšićem. Osim Podgorice, posjetila je Cetinje i Kotor, a od Bokeljske mornarice dobila je Povelju počasne članice. Tokom zasijedanja XL sjednice Komiteta za svjetsku baštinu, koja je održana u Istanbulu jula 2016, usvojen je Nominacioni dosije Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije i Crne Gore da se stećci (4.000 stećaka na 28 lokaliteta) upišu na Listu svjetske baštine. Tri lokaliteta sa prostora Crne Gore upisani su na Listu, a riječ je o: Barama Žugića i Grčkom groblju kod Žabljaka i Grčkom groblju kod Plužina. Naredne godine, na XLI sjednici Komiteta u Krakovu (jul 2017), Kotorska tvrđava upisana je na Listu svjetske baštine kao dio „Venecijanskih utvrđenja od XVI do XVII vijeka”, zajedno sa sličnim objektima u Hrvatskoj i Italiji. Prijedlog da se u ovo uvrsti i Forte Mare nije prošao, već je hercegnovska tvrđava predložena za buduću ekstenziju nominacije. Do 2021. na listi čekanja (tentativna lista) za uključivanje u Svjetsku baštinu nalaze se sljedeći lokaliteti iz Crne Gore: Istorijsko jezgro Cetinja (od 2010), Stari grad Bar (2010), Arheološki lokalitet Duklja (2010), NP „Biogradska gora” (2010) i Stari grad Ulcinj (2018). Tokom 2019. zajedničku kandidaturu za upis Evropske drevne bukove šume i prašume na Listu svjetske baštine podnijele su Crna Gora, Češka, Bosna i Hercegovina, Francuska, Italija, Poljska, Srbija, Slovačka, Švajcarska i Sjeverna Makedonija. Na zasijedanju Komiteta za svjetsku baštinu, u julu 2021, bukove šume postale su dio Svjetske baštine, ali u okviru njih nije uvrštena prašuma NP „Biogradska gora”, već je predložena za buduću ekstenziju nominacije. UNESCO je od 2008. uspostavio Reprezentativnu listu nematerijalne kulturne baštine čovječanstva i na nju je upisana Bokeljska mornarica (decembar 2021). Crna Gora nema upis ni u UNESCO-ov registar „Sjećanje svijeta”, ali je on dugo vremena bio neaktivan zbog reformi. Poziciju stalnog predstavnika Crne Gore pri UNESCO-u, u Parizu, obavljali su: ambasadorka → Milica Pejanović-Đurišić (2007–2010), ambasadorka → Irena Radović (2010–2015), ambasadorka → Dragica Ponorac (2015–2019), te ambasador → Ivan Ivanišević (od 2019).