Osmanske tvrđave u Crnoj Gori (XV–XIX v.).

Istorijski i vojnopolitički aspekt

Osmansko carstvo u XVI i XVII v. bilo je najjača politička sila na svijetu, koja se brzo širila, preko Balkana, prema središnjoj Evropi. Na vrhuncu moći, obuhvatalo je Anadoliju, Srednji istok, dio Sjeverne Afrike i Jugoistočnu Evropu. Zauzimalo je teritoriju od 11.955.000 km², sa oko 22 miliona stanovnika podijeljenih u 200 sandžaka. Crna Gora je pod njegovu vlast pala 1499. i vodila je četiristogodišnju borbu za slobodu i opstanak, što je izazvalo poštovanje i divljenje ne samo Evrope nego i samog Carigrada. Istina, Crna Gora je u sastavu Osmanske carevine ostala formalno sve do 1878, do Berlinskog kongresa, na kome su samo ozvaničene njena viševjekovna, faktički održavana, sloboda i nezavisnost. Posljedice Morejskog rata, koji je završen 1699. Karlovačkim mirom, bile su velike za Osmansko carstvo. Izgubili su dio teritorije i morali su da preduzmu mjere da srede stanje u carevini i da periferne oblasti carevine, u koje je spadao i Skadarski sandžak, obezbijede od pobuna, kao i da učvrste, do tada, vrlo labavu vlast. Porta je zaključila da Skadarski sandžak treba opasati tvrđavama – podizanjem tvrđave u Gusinju, Spuške tvrđave, Onogošta, obnovom Medunske tvrđave, a Depedogen (Podgorica), tokom Morejskog rata, postao je središte Sulejman-pašinih operacija. U stvari, to je postao utvrđeni logor-tvrđava, mjesto za pripremu, snabdijevanje, razvijanje i pohode na Crnu Goru i Brda. Intenzivno je dograđivan, i kao tvrđava i logor. Kada su Kuči 1688. zauzeli Medunsku tvrđavu, odmah su u podgoričkoj tvrđavi 1692. dograđene dvije nove kule, orijentisane prema Kučima. Nemajući snage da se reformiše, Osmansko carstvo se neumitno degenerisalo. Njegov centralizovani feudalizam, toliko efikasan u periodu uspona, pretvorio se u anarhiju. Osmansko carstvo, koje je u XVII v. i većim dijelom u XVIII v. bilo teritorijalno i vojnički najmoćnije, kada se prostiralo od Meke, Alžira i Bagdada do Budima, gospodarilo Crvenim, Crnim i Sredozemnim morem, poslije više teških vojnih poraza na spoljnim frontovima, mnogo izgubljenih bitaka u unutrašnjosti, shvatilo je da više nije sila koja može dalje da se širi, nego da prvenstveno treba preduzeti mjere za odbranu onoga što je već stečeno. U takvim okolnostima, na ovim prostorima bilo je potrebno ne samo slomiti nepokornost plemena, nego još više stvoriti uslove za vlastitu zaštitu od njih. Dotadašnji odbrambeni sistem malih utvrđenja, kula i pandurica nije izdržao probu, pa je počela obnova i rekonstrukcija postojećih i gradnja novih utvrđenih gradova. U krajevima koji danas čine Crnu Goru tada je bilo raznolikih naselja, pretežno seoskih, dok gradova u pravom smislu riječi, odnosno gradskih naselja (šehira), gotovo da nije bilo. Razvijenija naselja – pretežno trgovi (pazari), postojali su uz važnije putne pravce, u dolinama rijeka i u Primorju. U unutrašnjosti su trgovi Budimlje, Nikolje, utvrđeni Bihor, Pljevlja na Ćehotini i Onogošt; u Zeti i oko Skadarskog jezera su Rijeka, Podgorica, Medun, Žabljak, Soko i Spuž, a u Primorju kasnije osvojeni Novi, Risan, Bar, Ulcinj, Svač i Spič. Zapostavljeni, a vrlo značajni tragovi osmanske kulture su fortifikacijski objekti na ovim prostorima, organizovani u jedan cjelovit i dobro osmišljen sistem. Kroz istoriju, utvrde (fortifikacije) su građene iskorišćavanjem prirodnih karakteristika zemljišta na važnim mjestima kao što su gradovi, raskrsnice puteva, glavne ceste koje vode do važnih mjesta, prolazi, klanci između planina, ostrva manje udaljena od obale, mostovi, morski tjesnaci... Osmansko carstvo na prostoru današnje Crne Gore izgradilo je teritorijalni sistem utvrda, koji se sastojao od oko 220 borbenih objekata, različitih vrsta i veličina, organizovanih u: 1. četiri pojasne tvrđave (Spuž sa 14 utvrda u pojasevima, Medun sa 6 utvrda, Nikšić sa 18 utvrda i pojasne tvrđave Bar sa 14 utvrda); 2. utvrđeni logor-tvrđava, Podgorica (13 utvrda); 3. pet utvrđenih reona (utvrđeni reon klanac Duga (Tuga bogas) sa 24 objekta; utvrđeni reon Klobuk – Trubjela sa 11 borbenih objekata; utvrđeni reon Piva – Nikšić – Gacko sa 21 objektom; utvrđeni reon Skadarsko jezero sa 7 objekata; utvrđeni reon Zeta – Podgorica sa 24 objekta); 4. utvrđeni gradovi (12 gradova, a u sklopu toga i oko 30 različitih utvrda u sklopu njih).

Tvrđava Depedogen – Podgorica (tvrđava i utvrđeni logor)

Podgorica je smještena na obalama šest rijeka – Morače, Ribnice, Zete, Sitnice, Mareze i Cijevne, na spoju plodne Zetske kotline i Bjelopavlićke ravnice. Njen geografski položaj značajan je prvenstveno kao položaj raskrsnice saobraćajnica koje su išle od Skadra prema Onogoštu (Nikšiću) i Dubrovniku, kao i onih koje su polazile od Bara, Budve i Kotora, pa preko Gusinja i Plava, dalje ka Istanbulu. Put koji je vodio preko Podgorice i Spuža spajao je Skadar i Albaniju sa Onogoštom, na jednoj, i Hercegovinom, na drugoj strani. Jedan put od Podgorice vodio je za Kolašin, Mojkovac i dalje za Srbiju. Nije pouzdano poznata godina u kojoj su Osmanlije podigle Depedogen – Podgoricu. O tom događaju postoji više svjedočanstava iz prvih godina osmanske vladavine. U jednom se ističe: „sazida car grad Podgoricu u Zeti”; u drugom: „hodi car Mehmed u Zetu i sazida Podgoricu grad”, dok u trećem stoji: „sazida Hasan-paša grad Podgoricu u Zeti”. Ova dešavanja zbila su se oko 1475. i odnose se na podizanje grada-tvrđave. Utvrđivanjem i proširivanjem Podgorice, Osmanlije su željele da im ovaj grad posluži kao baza za vojničke garnizone i dalje vojne pripreme protiv Zete i mletačkih posjeda u Albaniji. Izgradnja ovog utvrđenja bila je izuzetno važan događaj za Podgoricu. Ona je postala glavno osmansko uporište u Zeti. Podgorica je upisana u turski defter krajem XV v. kao selo sa 40 porodica, koje žive oko tvrđave Depedogen (što znači „onaj koji tuče brdo, vrh”). To se ime prvi put nalazi u dokumentima iz prvih godina osmanske vladavine, i to samo za utvrđeni dio grada. Već početkom XVI v. taj se naziv gubi, pa su i Osmanlije preuzele domaće, narodno ime. Citadela je imala funkciju velikog matičnog vojnog utvrđenja sa razgranatim sistemom pomoćnih odbrambenih kula i ušančenih garnizona na prilazima duž Zete, Morače, Ribnice i Cijevne i prema Kučima, Piperima, Bjelopavlićima i Lješkopolju, što je u cjelini služilo odbrani varoši i tvrđave. Zbog svog veoma važnog geostrateškog i geopolitičkog položaja između Crne Gore, Brda i Albanije, kao i puta koji je preko nje povezivao Skadarski i Bosanski sandžakat, Podgorica je bila veoma značajan vojni logor, sa fortifikacijama koje su je višestruko utvrđivale. Prvi krug utvrđenja sačinjavali su Tvrđava Ribnica, visoki bedemi i tabije oko varoši, na kojima su se nalazili topovi. Na drugom krugu, od Gorice preko Ćemovskog polja (mjestimično) do na Ljubović, bili su izgrađeni šančevi. Sljedeći pojas utvrda, sa utvrđenim reonom Skadarskog jezera, utvrđenim reonom Zeta – Podgorica i utvrdama (isturenim forovima) Grad, Šefketija, Čengel, kulom Varna i kulama na Vezirovom mostu, kao i sa pet kula duž rijeke Zete do Spuža, osim kontrole teritorije na širem planu, ulazio je u sistem zaštite utvrđenog logora Podgorice. Treći spoljašnji pojas bio je na potezu od Meduna, preko Fundine, na Dečić, a odatle na Dajbabsku goru, Crvenu stijenu (na Veljem brdu), preko Pipera do Meduna kod Podgorice. U stvari, radi se o sljedećem, najširem pojasu utvrda, a to su pojasne tvrđave Spuž, Bar i Medun. Sama utvrda – Depedogen – grad je koji je više puta dograđivan i proširivan. U njemu su podignute zgrade za vojsku, stanovi za vojne starješine, činovnike, njihove porodice, džamija, cistijerna za vodu, magacini za žito, skladišta za municiju, prostorije za smještaj topova, tamnica i drugi objekti, koji su postojali u svim većim utvrđenjima. Varoš je najstariji dio Podgorice. Ona je bila zasvođena visokim zidom, na kome je bilo šest „tabija” (topovskih baterija). Tvrđava je podignuta u vrijeme kada je vatreno oružje već bilo u upotrebi, ali se ranije zatečeni oblici i sistemi utvrđivanja iz vremena ratovanja hladnim oružjem i dalje zadržavaju. U toku nekoliko vjekova ona je popravljana i adaptirana u skladu sa novim zahtjevima fortifikacije. Prema dokumentima iz Osmanskog arhiva, vidljivo je da je tvrđava Podgorica detaljnije preuređivana, popravljana, ojačavana 1834, 1858, 1864. i 1867.

Lesendro – Aleksandra Kulesi

Tvrđava Lesendro nalazi se na Skadarskom jezeru, na istoimenom ostrvu. Tačan datum gradnje ove tvrđave nije poznat. Tvrđava je obnovljena 1832. zahvaljujući vladici Petru II Petroviću Njegošu. (Nema podataka da li je na Lesendru bila utvrda koju su podigli Crnogorci ili samo stambeni objekat za posadu.) Za 11 godina, koliko je Lesendro bilo pod njegovom upravom (od 1832. do 1843), na njemu je boravila stalna crnogorska posada. U to vrijeme tvrđava je služila kao vojnička predstraža za odbranu Rijeke Crnojevića, pa su je često nazivali „ključem od jezera”. Osmanska vojska, u septembru 1843, iskoristila je angažovanje crnogorske vojske na Grahovu i na prepad osvojila Lesendro i Vranjinu. Istovremeno, utvrdili su tri kule: jednu na Košćeli prema Lesendru, drugu kod Manastira i treću na tzv. Bakinim tiglama. Sredinom 1844, Osmanlije su utvrđivale ostrva i povećavale garnizon, i time još više ugrožavale rad Crnogoraca u Ceklinskom polju. Njegoš je upotrijebio sva sredstva da ta mala ostrva vrati pod svoje okrilje. Bez lađa i topova velikog kalibra ništa nije mogao uraditi. Zato se pobrinuo da ih nabavi. Kupio je dva gvozdena topa u Kotoru, a polovinom januara 1844, na putu za Beč, zadužio je u Dubrovniku Jeremiju Gagića (1783–1859), ruskog konzula, da naruči za njega nekoliko manjih brodova sa topovima. Gagić je sa arhitektom iz Gruža Antonom Šoljetićem dogovorio izgradnju tih brodova. Šoljetić je počeo pripremu za nabavku drveta potrebnog za izgradnju ,,brodova kanonijerskih”, a ugovorio je i 12 majstora koji bi sa njim napravili te brodove i sastavili ih u Crnoj Gori. Austrijska vlast u Zadru zabranila je izdavanje pasoša Šoljetiću i majstorima i izgradnju ratnih brodova za Crnu Goru. Radi se o tri lađe na vesla, sa po tri topa na svakoj, koje bi se u komadima prenijele u Skadarsko jezero i tamo sastavile. Osman-paša izgradio je nove objekte, rušeći postojeću crnogorsku utvrdu, a prema priloženoj šemi iz turskog arhiva vidi se da je Wasshauz dobio ime po Osman-paši. Ostatak utvrde koji danas postoji na ostrvu dorađivan je poslije 1843. Intenzivna gradnja sprovedena je u periodu 1844–1847. Debljina zidova i način projektovanja tvrđavskog zida ukazuju da je ova dorada završena prije uvođenja izolučenog topa u naoružanje (koji je konstruisan 1858–1863). Dana 30. I 1878. Crnogorci su preuzeli utvrđena ostrva Lesendro i Vranjinu. Na Lesendru je kasnije podignuta oružnica sa ratnim zalihama.

Pojasnu tvrđavu Nikšić – Nikşiç čine: Tvrđava (Citadela – Bedem); Klačina (for i kula); For Vir; For Vidrovan; For Rastovac; Kula na Duklu – Köprübaşi Kulesi (kula na mostu); Kula Hasan Džidin grob; Zemljana tabija (Toprak Tobijesi); For Ozrinići; Haptanica; Trebjesa – šančevi; Petrova glavica; Čađalica; Kız Kulesi (Djevojačka kula); Šejtan tabija (Đavolja baterija); Đikanovača; Kula Mušavije; Šančevi Mušovića; Crnogorska kula – Karadağ Kulesi; Šančevi Ferizovića. Nikšićko polje nalazi se na središnjem dijelu udoline koja se proteže od Skadarskog jezera, dolinom Zete, sve do Gacka i Nevesinja. Okruženo je dosta visokim planinama, od kojih su neke i preko 2.000 mnv. Široko gravitaciono područje Nikšića, kao gravitacionog centra, zahvata prostor od gornjeg toka Morače, dolinu Tare, Gatačko polje, gornji tok Trebišnjice, obuhvatajući Grahovski kraj do vrhova Orjena, dio Katunskog krša, Pješivaca i Bjelopavlića. Prirodne karakteristike i bogatstvo Nikšićkog polja, kao i njegovog užeg i šireg gravitacionog područja, učinili su da ovaj kraj vjekovima ima ogroman prirodni i politički značaj. Upravo zbog navedenog, tokom srednjeg vijeka, a i ranije, u njemu su se sticali putevi sa različitih strana – od Skadra i Podgorice, od Risna i Dubrovnika, od Mostara i Nevesinja i od Foče do Pljevalja. Nikšićko polje predstavlja čvorište za povezivanje planinskog, srednjeg i primorskog prostora Crne Gore. Saobraćajni pravci preko Planinice za Donju Zetu, Trubjele za dolinu Trebišnjice i Boku Kotorsku i Duge za Gatačko polje, Javorka za dolinu Pive i Drine, planinske zaravni Krnova za Drobnjak i Lukavice za Kolašin i dublje u unutrašnjost zemlje, vjekovima su imali veliki značaj. U Onogoštu su se, pored puta od Podgorice, s jedne, te Klobuka, Trebinja i Dubrovnika, s druge strane, sticali putevi koji su preko Grahova dolazili iz Kotora, Risna i Novog, pa otuda, kao jedan put, vodili preko Drobnjaka i Jezera na Taru, za Pljevlja i dalje. Važan je bio i put u dolini Lima, koji je spajao Budimlje, Bijelo Polje i Bihor s putevima u Plavu, na jednoj, i u Pljevljima, na drugoj strani. Godine 1466. Osmansko carstvo je osvojilo Nikšić. Poslije zaključenog mira u Sremskim Karlovcima, 26. I 1699, Osmansko carstvo nastoji da učvrsti važnije strategijske, operativne i taktičke pozicije na teritoriji i putevima, a u takve spada i Nikšić. Krajem XVIII v. Osmanlije nastoje da u Nikšićkom polju obnove utvrde i nasele ga muslimanskim stanovništvom koje je izbjeglo iz primorskih gradova, a koje je zauzela Mletačka republika. Od prvobitnog malog utvrđenja, Nikšić je postao relativno velik grad, tako da je krajem XVIII v. iz grada izlazilo i do 1.200 konjanika. S pravom je nazvan ključanicom od Hercegovine. S. Drobnjak i S. Šobajić pišu da je Redžep-paša 1701. odlučio da, po naređenju Porte, pristupi podizanju utvrda u Onogoštu i Trebinju. ,,Postoje, međutim, i dva izvorna dokumenta koji govore da je grad izgrađen 1691. god., gdje je po našoj ocjeni upravo tada počela njegova gradnja. Jedan od ova dva dokumenta govori da je 1691. g. ponovo podignuta tvrđava, i u nju nastanjeni neferi, te da zbog pojave odmetnika broj nefera treba povećati.” Porta je u svojim idejnim planovima zamislila da se u blizini utvrđenja (kale, citadele) izgradi i novo naselje od 200 kuća i 20–30 dućana. Onogošt su doseljeni Rišnjani i Novljani jedno vrijeme nazivali i Dživar. Ubrzo je postao značajna tvrđava i vojno uporište. ,,Velika pojasna tvrđava” – Nikšić (pred kraj XIX v.) sastojala se iz: varoši opasane bedemom (ojačanim sa pet kula), citadele, jedne male tvrđave, četiri fora, tri kule, jednog reduta – Trebjesa i tri blokhauza. Ukupna posada varoši, citadele i 12 spoljnih utvrđenja brojala je 3.200 ljudi sa 21 topom. Gradom je komandovao miralaj Skender-beg, rođeni Mađar po imenu Šandor. Po oslobođenju Nikšića, knjaz je imenovao vojvodu Iliju Plamenca za privremenog komandanta grada i stavio mu na raspolaganje Cetinjsko-njeguški bataljon radi održavanja reda. Po oslobođenju, od 3.800 stanovnika, u Bosnu je iz grada odselilo 2.200, manji broj je otišao u Albaniju, a u Nikšiću je ostalo 600 muslimana i hrišćana.