Austrijska – austrougarska utvrđenja u Crnoj Gori (XIX–XX v.). U periodu od 1792. do 1815. Austrija je vodila teške koalicione ratove protiv Francuske. U prvom razdoblju ovih ratova, koji su se 1797. završili Kampoformijskim mirom, Austrija se, kao pobijeđena strana, morala odreći Holandije i Lombardije, a dobila je Dalmaciju, Istru i mletačka područja u sjevernoj Italiji. Dvije godine kasnije 1799, zajedno sa Velikom Britanijom i Rusijom, počela je rat sa Francuskom, u kojem je ponovo bila poražena. Mirom u Linevilu 1801. izgubila je posjede u južnoj Njemačkoj i sjevernu Italiju do rijeke Adiđe. Godine 1805, sa istim saveznicima, povela je rat protiv Francuza, u kome je ponovo bila poražena, pa je mirom u Požunu izgubila Tirol, Dalmaciju, Istru i Veneciju, a dobila Salcburg, koji je izgubila u novom ratu sa Francuzima 1809, zajedno sa Inskom četvrti, zapadnom Koruškom, Kranjskom, Trstom i južnom Hrvatskom (na desnoj obali Save), zapadnu Galiciju i Varšavsko vojvodstvo. Rusima je ustupila djelove istočne Galicije. Ovaj period (1797–1805) je i prvi period vladavine Austrije u Boki Kotorskoj. Rat sa Francuzima 1809. doveo je Austriju do bankrotstva, pa je postala zavisna od Francuza i morala im se pridružiti 1812. u pohodu na Rusiju, sa korpusom od 34.000 ljudi pod komandom kneza Švarcenberga. Poslije Napoleonovog poraza u Rusiji, Austrija je 1813. i 1814. prišla Rusiji i Pruskoj, pa je na Bečkom kongresu 1815. ponovo povratila svoje ranije teritorije (bez Belgije i njemačkih posjeda, kao i nekih djelova u Galiciji), zadržavši Veneciju, Lombardiju i Salcburg. Zatim je pristupila Njemačkom savezu i sa Rusijom i Pruskom zauzela vodeću ulogu u Evropi. Od 1850, razvojem mornarice u Austriji, morali su se stvoriti uslovi za zaštitu flote, pa su utvrđene ratne luke Pula i Boka Kotorska, a 1854. Krakov i Olomouc. Cara Ferdinanda Prvog zamijenio je na prijestolu Franc Jozef Prvi (2. XII 1848). Uz rusku pomoć, avgusta 1849, ugušena je Mađarska revolucija. Ratne nedaće 1866. pojačale su krizu u Austriji, nastalu još 1848. zbog neriješenih nacionalnih i socijalnih problema. Da bi očuvala vlast, Austrija je prihvatila dualističko uređenje zemlje i sa predstavnicima mađarskih feudalaca donijela 1867. Austrougarsku nagodbu. Ovim državnopravnim aktom jedinstvena carevina Austrija pretvorena je u dualističku Austrougarsku monarhiju. Zbog pokušaja da sprovede zakone o vojnoteritorijalnoj organizaciji iz 1864. i 1882. i pokušaja da mobiliše ljudstvo za popunu oružanih snaga, izbijaju ustanci 1869. i 1882. u Krivošijama, Grblju, Mainama, Lastvi, Poborima i Brajićima. Zbog toga će Austrougarska morati u potpunosti da promijeni odnos prema utvrđivanju na prostorima Krivošija, Paštrovića i Boke Kotorske. Austrougarska mornarica ozbiljnije se razvija poslije pada Mletačke republike 1797. Ponovnim zaposijedanjem Venecije, Istre i Dalmacije 1814, Austrija ponovo nasljeđuje sve ono što je preostalo od francusko-venecijanske i ilirske mornarice. Ratna mornarica Austrije do prve polovine XIX v. bila je skoro neangažovana. Ustanak u Veneciji 1848–1849, u kome je učestvovao znatan dio pripadnika mornarice, neminovno je izazvao promjene u životu mornarice, kao i drugačiji pristup njenoj organizaciji i upotrebi. Izgradnjom i razvojem teške industrije i ambicijama Austrougarske za širenje prema istoku i novim idejama o pomorskom ratu, počeo je nagli razvitak Austrougarske mornarice oko 1898. Zbog izuzetno povoljnog položaja i zaklonjenosti sa otvorenog mora, Boka je kroz istoriju uvijek imala izuzetan značaj za razvoj civilizacije. Tragovi utvrđivanja u Boki potiču još iz vremena Ilira. U IV v. p. n. e. posjeli su je i utvrdili grčki kolonisti. U utvrđenom Rizonu – Risnu stolovala je ilirska kraljica Teuta 230–228. g. p. n. e. Od 168. g. p. n. e. do pred kraj V v. je u sastavu rimske provincije Dalmacije. Pred kraj V i početkom VI v. bila je kratko vrijeme pod Gotima, a tada potpada pod Vizantiju. U VII v. Boku naseljavaju Sloveni. Kasnije je jugoistočni dio bio u sastavu Duklje. U IX v. Arabljani – Saraceni upali su u Boku, opljačkali je i zapalili Tvrđavu Rose i Kotor. Oko 998. u zaliv je upao makedonski car Samuilo, 1186. Boku je zauzeo Stefan Nemanja. Poslije 1371. Kotor je istupio iz srpske države, stavio se pod protektorat ugarskog kralja Ludovika I, a od 1385. bosanskog kralja Tvrtka, koji je podigao i utvrdio Herceg Novi. Osmanlije su 1483. zaposjeli Primorje od Risna do Herceg Novog, a Mlečani zadržali samo Kotor i južni dio Boke. Udružena španska, papska i mletačka mornarica zauzela je 1538. Herceg Novi. Mlečani su 1687. istisnuli Osmanlije iz Herceg Novog, a 1725. anektirali čitavu Boku. Mirom u Kampoformiju 1797. Boka je pripala Austriji. Period 1806–1807. karakterišu sukobi između Rusa, Austrijanaca, Francuza i Crnogoraca. Sukobi između Rusije i Francuske trajali su sve do Tilzitskog mira, potpisanog 7. VII 1807, kada je Boka predata Francuzima. Juna 1814. Boku Kotorsku zaposjeli su Austrijanci i u njoj ostali sve do kraja I svj. rata. Austrougarska monarhija, čije su kopnene granice oko 6.150 km, morala je te granice na adekvatan način i da obezbijedi. Dio tog utvrđivanja bila je i pojasna tvrđava Boka Kotorska, a od 1854. i ratna luka. U okviru tog utvrđivanja, koje je intenzivirano 1852, 1869, 1882 i 1900, urađeno je oko 130 borbenih objekata i respektabilna infrastruktura. Među borbenim objektima najveći značaj i vatrenu moć imali su: oklopljeni forovi – Vrmac, Trašte – oklopljeni for i pješadijska baza Grabovac, Goražda, Dvrsnik; forovi – Kosmač, Mamula, Arza, Punta Oštro, Luštica, Kabala, Kobila gornja, Kobila donja, Radišević, Verige, Unter i Ober Grkavac, Kom – Ostfort (Istočna tvrđava), Stražnik – Westfort (Zapadna tvrđava), Vranovo brdo...; devet obalskih baterija, dvije kopnene torpedne baterije, dvanaest zaprečnih utvrđenja, dvadeset dvije baterije polustalnog tipa...; logistika – putevi, vode, željeznica, aerodromi, arsenal, bolnice, groblja, skladišta, radionice, magacini, škole, žičara od Kotora do Cetinja...

Građevinarstvo. Austrijske – austrougarske fortifikacije svojim ciljem, namjenom i sadržajem ne spadaju u humane definicije arhitekture i uređenja prostora jer su građene za ratne i vojne potrebe – protiv čovjeka. Ta činjenica, iako bitna u kvalifikacijama, ne umanjuje njihovu graditeljsku, inženjersku, ambijentalnu i arhitektonsku vrijednost sa originalnim fortifikacionim oblikovanjem i kvalitetom, kao i graditeljskom vještinom do najsitnijih detalja. Svestrane analize konkretnih lokacija prethodile su kreativnim rješenjima uklapanja u reljef velikih fizičkih struktura, čime ove fortifikacije više od 150 godina predstavljaju značajne repere u prostoru, dominantno van urbanih sredina. Njihov građevinski sistem karakterišu debeli zidovi od pritesanog kamena sa obje strane zida ispunjenog kamenom šljakom. Raspon tavanica premošćivan je svodnim konstrukcijama u nedostatku saznanja o armiranom betonu. Kasnije su primjenjivani čelični i nosači sa plitkim svodnim međurasponima. Mnogi ukopani objekti sa ravnim krovovima imali su hidroizolacije na asfaltnoj bazi sa vodonepropusnim cementnim košuljicama kao spoljnom obradom. Na ukopanim fortifikacijama rađeni su zemljani krovovi i do 2 m visine, ne samo zbog maskiranja objekta, nego i zbog amortizacije topovskih granata. Skoro svi objekti: tvrđave, kasarne, škole, bolnice, magacini, skladišta, radionice, upravne zgrade, zidani su na isti način od kamenih blokova konzistentne strukture, savršeno zanatski obrađenih u pravilnim horizontalnim pasovima istih visina. Prostorna dispozicija stacionarnih objekata, njihovo prilagođavanje topografiji i reljefu terena analizirani su sa svih inženjerskih i strateških aspekata prilikom odlučivanja o izgradnji, što je stvorilo savršen odbrambeni sistem Boke Kotorske. Boku je bilo nemoguće osvojiti vojnim putem i sa kopna, i sa mora, i iz vazduha. To je jedino bilo moguće političkim metodama „za zelenim stolom”. Na preko 55 fortifikacija u predjelu Boke Kotorske uočljiva su dva tipa forova: slobodnostojeći forovi: Mamula, Arza, Kosmač; poluukopani forovi, uklopljeni prema konfiguraciji terena: Goražde, Vrmac, Kobila, Kabala i desetine drugih.

Mamula. Ostrvo Rondoni (Lastavica), kružnog oblika, prečnika 200 m i visine 20 m, sa objektom For Mamula, nalazi se na ulazu u Bokokotorski zaliv. Od rta Arza udaljeno je 0,8 km, od rta Žanjice 1,75 km i od rta Kobila 3 km. Od Herceg Novog udaljeno je 3,4 km. For Mamula nikada nije bila u osnovnoj odbrambenoj funkciji napada sa mora. Dok je građena 1853, tehnološki je prevaziđena izradom novih topova većeg dometa na savezničkim brodovima. Građena je pod komandom generala – kraljevskog namjesnika Dalmacije, Lazara Mamule (1795–1878), po kojem je dobila ime. Kompleks objekta izgrađen je pravougaonim tesanicima jednake veličine, složenim u pravilne horizontalne redove, sa skoro nevidljivim spojnicama u savršenom zanatskom radu. Za arhitektonsku plastiku: okvire otvora, mašikule, balkon, nazubljene partije, stepeništa, upotrijebljen je korčulanski i brački kamen. Forma objekta prilagođena je morfologiji ostrva. Sastoji se iz dva osnovna korpusa, glavne okrugle kule i krila u obliku segmenta kruga. Spoljni zidovi istovremeno čine i bedem tvrđave. Kao dodatni odbrambeni sistem na pojedinim djelovima sa spoljašnje strane, nalazi se popločani duboki rov. U tvrđavu se ulazi na jedina vrata sa sjeveroistoka, gdje se preko rova nalazio pokretni drveni most. Ulazna partija je bogato oblikovana, sa zupčanim završetkom zida i dekorativnim mašikulama, a opervažena je, naizmjenično, rustikalnom bunjom klesanih tesanika. Sličan okvir imaju i prozori na spoljašnjoj strani čitave tvrđave. Unutrašnjost čini dvorište na dva nivoa, odnosno komunikacija koja vodi do centralnog objekta kule i do segmentnog krila. Viši nivo dvorišta je prostrani plato krova cistijerne. Kula ima dvije etaže i ravni krov sa dvije osmatračnice. Unutrašnjost kule formira kružni atrijum, koji je popločan kamenom, a u centru se nalazi kamena kruna bunara. U prizemlju se nalazi niz radijalno postavljenih zasvođenih kasarnskih prostorija – kazamata. Na spratove se dolazilo spoljnim kružnim konzolnim kamenim stepeništem. Krila tvrđave imaju jednu etažu, koja se sastoji od niza radijalno postavljenih zasvođenih prostorija. Krov ovog dijela je zemljani nabačaj. U I i II svj. ratu Mamula je služila kao zatvor za domicilno stanovništvo. Registrovana je i uživa pravnu zaštitu kulturnog dobra.

For Arza. Dvoetažna fortifikacija izgrađena 1858. na rtu Arza na Luštici. Sastavljena je iz dva dijela: osnove većeg prožimajućeg kruga, radijusa cca 10 m, i osnove manje elipse, vertikalne komunikacije sa sjeveroistočne strane (sve pokriveno ravnim krovom). U centru osnovnog dijela je unutrašnji kružni atrijum, sa kamenom krunom cistijerne, koja je ukopana ispod centralnog dijela prizemlja. Obodom su radijalno raspoređene zasvođene prostorije sa masivnim prozorima. Objekat je izgrađen od kvalitetno pritesanog kamena iz lokalnih majdana, u već opisanom načinu zidanja. Lokacijom na samom rtu, zatvorenom kružnom formom, prožetom sa dva valjkasta masiva, sugestivno predstavlja moćnu odbrambenu građevinu.

For Kabala i For Lazine. Na vrhu uzvišenja Kabala iznad Rosa izgrađena je 1896. odbrambena dvoetažna fortifikacija Kabala longitudinalne osnove dužine 120 m i širine 31 m sa ravnim krovom. U objekat se ulazi iz nivoa kamenom popločanog šanca, monumentalnim ulazom u unutrašnje dvorište. Objekat je sav u kamenu, zidan u maniru austrougarskih tvrđava. Pojedini elementi su urađeni od betona, a pokrivi položaja topova su limeni. Ima cistijernu za kišnicu. Eksponiran je ka ulazu u Bokokotorski zaliv. Na 550 m južno od pozicije tvrđave Kabala for nalazi se gotovo identična tvrđava Lazine for, dužine 120 m i širine 44 m. Eksponirana je ka jugu. Izgrađena je u isto vrijeme kada i Kabala for. Teško je oštećena u zemljotresu 1979.

For Kobila. Na rtu Kobila na ulazu u Bokokotorski zaliv, nasuprot rta Kabala, izgrađen je kompleks od dvije identične tvrđave – Kobila gornja i donja. For Kobila gornja nalazi se na rtu Kobila, na 135 mnv. Do objekta se dolazi putem koji se od magistralnog puta Herceg Novi – Dubrovnik odvaja za poluostrvo Ponta Oštra. For Kobila gornja završena je 1897. sa grupom fortifikacija na makrolokaciji Luštica – Kabala – Kobila. Tvrđava je bila u drugoj odbrambenoj liniji južne odbrambene zone pojasne tvrđave Boka Kotorska. Objekat je generalno longitudinalni, dvoetažni, ravnog krova i eksponiran je ka ulazu u Bokokotorski zaliv, orijentacione dimenzije površine oko 3.000 m², građen od fino klesanog kamena krečnjaka iz lokalnih majdana, sa svim elementima tvrđave, koji su prepoznatljivi i vrlo dobro očuvani. Oko fora urađen je zaštitni kamenom popločan rov sa eskarpom i kontraskarpom i dvojnim kaponirom za odbranu od napada na objekat. Prisutne su i originalne konstrukcije od betona, kao i pokrovi od lima na djelovima topovskih položaja. Kobila donja nalazi se niže, na 95 mnv, i do fortifikacije se dolazi od objekta Kobila gornja širokim, prohodnim, dobro očuvanim, austrougarskim putem. Tvrđava je završena 1896. i gotovo je identična sa tvrđavom Kobila gornja. Građena je od fino tesanog kamena, uklopljena u ambijent i prilagođena terenu. Upoređivanjem sa ostalim forovima, može se zaključiti da su forovi Kobila gornja i donja najočuvaniji u čitavom sistemu tvrđave, a kod austrijskih arhiva nađen je podatak da tako očuvanih forova u sistemu obalske odbrane nema više nigdje u bivšoj Austrougarskoj monarhiji.

For Goražda. Na uzvišenju Goražda, iznad lokacije Trojica iznad Kotora, nalazi se oklopljeni fortifikacioni objekat Goražda for, završen 1866. U svojoj strukturi to je ukopani, klesanim kamenom ozidan, dvoetažni objekat, sa dva simetrična krila. Oko objekta postoji široki kamenom popločani šanac. Na ravnom krovu su uklopljene kupole artiljerijskog oruđa. Unutrašnji prostori su izgrađeni od kamenih zidova i svodova, djelimično malterisani. Prisutni su arhitektonski elementi od kovanog željeza. Do glavnog ulaza dolazi se sa dva mosta preko ukopanog kanala. Objekat je imao sve prateće sadržaje za jedan autonoman život vojnika za dugo izdržavanje opsade.

For Dvrsnik. Oklopljeni For Dvrsnik, troetažna građevina, koju je izgradila austrougarska uprava 1910, nalazi se na 1.176 mnv, na istoimenom brdu, koje ima dominantan položaj u odnosu na Dragalj i Grahovsko polje. Ova tvrđava jedinstvena je po tome što je jedina u ovom opusu austrougarske gradnje, uglavnom izgrađena od betona. Tokom gradnje koristila se najmodernija tehnologija gradnje toga vremena, kao što je transport metalnim šinama i vagonetima. Betonski zidovi su debljine 4,5–5 m. Sastavni dio objekta bila je kazamatna kasarna, cistijerna, skladišta... Oko objekta je zaštitni rov, sa škarpom prema obodu brda, od mljevenog kamena.

For Kosmač. Tvrđava je građena u više faza (1838–1909), na samoj granici sa Knjaževinom Crnom Gorom. Troetažni objekat, sa dva simetrična krila, zidan je klesanim kamenom iz lokalnog majdana. Tvrđava je imala viševodni limeni krov. Nalazi se na stjenovitom prevoju na 815 mnv, koji dominira nad Budvanskim zalivom i prostorom Brajića. Tvrđava je imala osmatračku poziciju kontrole mora i kopna, pa je optičkom signalizacijom pokrivala morski pojas od Volujice kod Bara do Mamule i Ponte Oštro na ulazu u Boku. Unutrašnji prostori su zidani klesanim kamenom složenim u redove, sa minimalnim fugama, zasvedeni kamenim lučnim svodovima, izuzetno konstruktivno riješeni. For Kosmač je prilično razrušen, ali je i danas moguće u njemu prepoznati sve elemente fortifikacione arhitekture.