Venecijanska utvrđenja u Crnoj Gori (XV–XVIII v.). Prostor Crne Gore, naročito prostor njene obale, u periodu trajanja od 2.500 godina, uvijek je osvajačima bio izazovan za uspostavljanje trgovačkih, vojnih, religioznih i kulturnih interesa – Iliri, Grci, Rimljani, Vizantija, srednjovjekovne države, Venecija, Francuska, Austrija, Jugoslavija. U graditeljskom smislu, svi su oni nadograđivali i rekonstruisali fortifikacije iz prethodne epohe. Tako je i Venecija, kao jaka vojnopomorska sila na Jadranu sve do Krita, već od XIV v. svoje fortifikacije definisala uglavnom rekonstrukcijom postojećih fortifikacija – srednjovjekovnih ili osmanskih.

Herceg Novi

1. Forte Mare (Ajaz-pašina kula, Donja kula) genezom 987–1890. Osnovni korpus fortifikacije nastao je u raznim slojevima vremenskog perioda od rimskog doba do danas. Aktuelna arhitektonska morfologija odražava autentičnost fortifikacije iz perioda vladavine Venecije (1687–1798). Forte Mare je sekundarni fortifikacioni nukleus odbrambenog perimetra Herceg Novog, koji je podignut na visokoj stijeni, ispod koje je na nivou morske obale postojao izdašan izvor vode. Venecijanski graditeljski stil karakteriše kordon-vijenac sa južne strane tvrđave, kao i specifičan način zidanja klesanim kamenom sa jasnim spojnicama od krečnog maltera. Karakteristični su arhitektonski elementi spoljašnjih stepenica, lučnih otvora za topove i puškarnice za muskete. Tvrđava Forte Mare (u prevodu Tvrđava od mora) predstavlja značajan dio ukupnih urbanističkih, arhitektonskih i ambijentalnih vrijednosti opusa venecijanske fortifikacione arhitekture Starog grada Herceg Novog u Boki Kotorskoj. U pravcu pružanja, fortifikacija dužom osovinom ima pravac sjeveroistok – jugozapad, izduženog gabarita, dim. cca 41 x 18 m, sa kombinovanim ravnim denivelisanim krovom – terasama. Osnovni horizontalni gabarit je definisan centralnim korpusom sa dodatim korpusom gornje i donje terase. Ukupno, objekat ima tri unutrašnje etaže. Tvrđava je sastavni dio gradskog bedema nepravilnog oblika, sa strijelnicama i puškarnicama kao stilskim elementima. Podrum se nastavlja u polušpiljski prostor – komunikaciju do morske obale. Tvrđava je spojena kamenim pješačkim mostom – pasarelom, nakon probijanja carskog puta početkom XX v., a to je ulaz sa sjeverne strane iz Starog grada. Nad ulaznim vratima postoji kamena ploča sa natpisom restauiret 1898. Sa istočne strane, prilazi se gradskoj kapiji Porta di Marina, gdje je sa strane Starog grada, u njenom desnom zidu, u nivou puta kao spolija interpoliran veći kameni blok, srednjovjekovni grbovnik, dim. cca 80 x 40 cm, sa grbovima srednjovjekovnih travunijskih vladara. Građevinska struktura fortifikacije sanirana je poslije zemljotresa 1979. na osnovu metodologije zaštite graditeljskog nasljeđa, pod nadzorom Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, te na osnovu projekta rekonstrukcije 1984. Tvrđava Forte Mare je 2018. nominovana za Listu svjetske baštine UNESCO u lancu venecijanske odbrambene arhitekture.

2. Mezaluna (Macel, Citadella), genezom I v. – X v. – 1890, sekundarni je fortifikacioni dio južnog odbrambenog bedema Herceg Novog, istaknuta tačka na morskoj obali. Unutar opusa tvrđave nazire se ranija građevina, kao dio bedema koji je postojao u ranom srednjem vijeku, a možda i ranije, u kompleksu objekata rimskog Trajektusa (I v. p. n. e.). Oblik kamenom zidanog bedema tvrđave je polumjesečast, površine cca 330 m², sa strijelnicama i puškarnicama, koji zatvara unutrašnji prostor. Karakterističan je venecijanski način gradnje – klesanim kamenom sa spojnicama od krečnog maltera, zidovima sa kordon-vijencem, kao i stilskim elementima lučnih otvora za topove, muskete i sl. Fortifikacija je imala redove otvora za topove u dva nivoa. U prvobitnom izgledu, građevina je imala drvenu međuspratnu konstrukciju, komunikacije i grudobrane. Zasipanjem unutar korpusa, poremetio se statički balans izvorne građevine, te je ona ubrzo napukla i srušila se zbog uticaja morskih talasa i seizmičkih udara. Izvorni objekat bio je jako loše fundiran, što se može vidjeti i sa današnjih relikata same građevine. Danas je objekat preturen u more, sa nizom kamenom zidanih bedemskih segmenata, blokova i manjim istočnim dijelom, koji stoji u izvornom obliku.

Kotor – gradski bedemi i kastel

Kotorski bedemi i kastel su smješteni na stjenovitoj formaciji, odvojenoj rasjedom od zaleđa, a koritom Škurde i vrelom Gurdića od susjednog kopna uz more. Masivni gradski bedemi obuhvataju gradsko jezgro. Kastel Sv. Ivan je na oko 260 mnv iznad grada, na dominantnom mjestu; u tlocrtu je izdužen u pravcu sjever – jug. Gradske zidine su debljine 2–16 m, visine i do 20 m. Ukupna dužina iznosi približno 4,5 km, te su, poslije stonskih, najduže na Jadranu. Fortifikacioni sistem Kotora podizan je kroz vjekove, dok sadašnju morfologiju formiraju od XVI do XVIII v., uglavnom u graditeljskom maniru Venecije – gradnjom i rekonstrukcijom od klesanog kamena, zidanog u redove, sa spojnicom od krečnog maltera, sa karakterističnim kamenim kordon-vijencem na bastionima. U sistemu gradskih bedema torion Gurdić podižu 1470. Ojačavaju se ili grade nove sekcije gradskog bedema, kao što je zid prema Gurdiću, rekonstruisan 1590. Kako dolazi do jačanja artiljerijskog oruđa, koje se koristilo za rušenje bedema i kula, tako se mijenja i tehnologija i oblici odbrambenih sistema. Napuštaju se cilindrične kule tanjih zidova i grade niže kule, bastioni, sa debelim zidovima i terapijentima, zapunjenjima –nasipima od zemlje obloženim kamenom. U blizini Citadele formiran je plato – Pjaca Soranco. Sistem bastiona prema moru podignut je poslije 1645. Značajne rekonstrukcije gradskog perimetra urađene su duž korita rijeke Škurde. Dokumentovano je da je Venecija ranije srednjovjekovne bedeme zadržala kao svojevrsnu unutrašnju oplatu novih spoljašnjih bedemskih konstrukcija. Između ove dvije konstrukcije urađen je nasip od zemlje i kamena. Tom prilikom, 1538. sagrađen je bastion Bembo, ugaoni bastion Kampana. Između bastiona Bembo i bastiona Riva, 1520. stari bedem je zadržan sa spoljne strane, a novi je izgrađen sa unutrašnje strane, od grada. Međuprostor je nasut riječnim kamenom, te su podignuti kameni kontrafori bedema po uzoru na one sa morske strane. Sjeverno od bastiona Gurdić, prema staroj venecijanskoj bolnici, nalazio se bastion iz 1785, koji je krajem XIX v. srušen od strane austrijskih vlasti radi prolaza priobalnog puta. Na njegovom mjestu izgrađena je eskarpa. Bastioni Korner i Valijer zidani su nakon zemljotresa 1667. U unutrašnjosti bastiona Valijer pronađeni su ostaci srednjovjekovnog gradskog zida zajedno sa kapijom romano-gotičkog stila XIV v. Šetnicom iznad glavnih gradskih vrata, Providurove palate i Vijećnice, dolazi se do bastiona Citadele, koji je nastao početkom XVI v. Važni su i odbrambeni položaji u okviru fortifikacionog sistema: Pedokio iznad bastiona Riva (1645), kao i Peregrino. Ove zidine smatraju se najstarijima. Smatra se da potiču iz vremena prije venecijanskog perioda. Venecijanski radovi bili su na bateriji Priuli 1767, Loredan, Kontarini, Soranco, Renier 1768, Batalja 1656. Prema nekim podacima, u sistemu odbrane postojale su četiri stražarnice i tri položaja. Kastel definišu tri dijela. Najstariji je srednji (1520), pa sljedeći objekti unutar utvrđenja: kasarna, kazamat, barutana, Kapela Sv. Ivana, stan kapetana... Južni dio je služio kao artiljerijski položaj. U gradskim bedemima, bastionima, torionima nalaze se na više mjesta ugrađeni kameni grbovi venecijanskih upravitelja, pod čijom vladom su radovi vođeni. Gradska vrata prema rijeci Škurdi formirana su 1540, sa tri kamena grba, sa godinama 1539. i 1540. Vrata su imala pokretni most, koji ih je spajao sa kamenim mostom preko rijeke, a koji je i sam bio dio odbrambenog fortifikacionog sistema grada. Ta „Vrata od Rijeke” ili „Sjeverna gradska vrata” obnovljena su 1540. u spomen pobjede nad opsadom flote Hajrudina Barbarose. Južna vrata (vrata prema moru) su iz perioda druge polovina XVI v. „Vrata od Mora” ili „Glavna gradska vrata” izgrađena su u renesansnom stilu 1555. Vrata od Gurdića su spoljašnja, sa stubovima iz XVIII v., sa originalnim dijelom srednjih vrata, slomljenim lukom iz XIII v. Unutrašnja vrata sa polustubovima su iz prve polovine XVI v. Dovratnici i luk su izvedeni od kamenih blokova bunjaste obrade. Portal je definisan polustubovima dorskog reda, sa triglifima i metopama na arhitravnoj gredi. Slobodan, nepristupačan, strm i stjenovit prostor između grada i Kastela na brdu Sv. Ivan zatvoren je visokim odbrambenim bedemima, kulama, stražarskim mjestima i položajima za odbranu. Objekti imaju karakteristične arhitektonske elemente za odbranu, kao što su galerije sa mašikulama, otvori za topove i sl. Kotor se nalazi na Uneskovoj listi zaštićene kulturno-istorijske baštine.

Budva

Bedemi sa bastionima genezom II v. p. n. e. – 1495 – 1668. Gradski bedemi, koji nose venecijanski pečat na srednjovjekovnoj matrici, obuhvataju površinu grada cca 31 ha. Budva predstavlja antičko mediteransko naselje opasano bedemima sa kulama i kapijama, čiji segmenti potiču iz II v. p. n. e., IX, XII, XV i XVII v. Citadela (Kastio Sv. Marije), koja ima formu akropole sa bedemima i bastionima, i šest crkava: ranohrišćanska trobrodna bazilika V–VI v.; Santa Maria in Punta, IX v.; Santa Maria in Castio, XIV v.; Crkva Sv. Save Osvećenog, XII v.; Crkva Sv. Ivana, VII–XVIII v. i Crkva Sv. Trojice, XIX v., značajne su lokacije unutar gradskih bedema. Dominantne gradske lokacije bile su i luka-pristanište na sjevernoj strani grada, kao i arsenal sa magazinima. Gradski bedemi sa bastionima posjeduju veliki broj originalnih venecijanskih elemenata – način gradnje klesanim kamenom u redovima sa spojnicom od krečnog maltera, kao i gradnja kamenog kordon-vijenca, koji je preuzimao funkciju horizontalnog serklaža. Današnju arhitektonsku morfologiju i konture gradskih bedema i pristaništa postavila je venecijanska uprava. Na budvanskim bedemima su i dan-danas grbovi Morosinija, Gradeniga, Mema, Querinija, sa državnim grbovima Mletačke, a poznato je i svih 90 rektora koji su upravljali Budvom. Šetnice bedema sa arkadama, mašikulama, toparnicama, eskarpama – sve u klesanom kamenu – spadaju u tipičnu arhitekturu Venecije. Fortifikacijskom gradacijom izrastanja iz mora, na stijeni uzdignuta Citadela nad gradom, koja ima klasičnu poziciju Akropolja, rijetko je skladna ljepota za srednjovjekovne fortifikacije. Svojom arhitektonskom formom, proporcijom i detaljima, bastion Gradenigo možda je najljepši bastion te vrste u Crnoj Gori.

Ulcinj

Bedemi sa Citadelom, Stari grad genezom II v. p. n. e. – 1495 – 1571. Ulcinj se razvija pod vlašću Venecije od 1421. do 1571, a nakon toga prelazi pod osmansku upravu sve do Berlinskog kongresa 1878. Danas Stari Ulcinj baštini primjere arhitekture koji potiču gotovo iz svih perioda, a dominantna su obilježja iz perioda vladavine Mlečana i Osmanlija. Grad je opasan bedemima i kulama, kod kojih se po načinu gradnje i adaptaciji jasno raspoznaju periodi vezani za srednji vijek, te upravu Venecije (1405) i kasniju osmansku vlast. Citadela (Kalaja) nosi karakteristike gradnje iz perioda uprave Venecije – zidana je klesanim kamenom u redovima, sa spojnicama od krečnog maltera i karakterističnim arhitektonskim elementima odbrambene funkcije. Citadela odražava venecijanski opus odbrambene arhitekture; organizovana je kroz Reveljina vrata (Sjeverna vrata). Imala je svoju cistijernu, carinu, trg, biskupsku palatu i djelove „Bolani” bedema, Kulu Balšića i Crkvu Sv. Marije. Van Citadele bile su venecijanske palate (Palata Venecija...). Venecija, koja je vladala 150 godina, gradila je i rekonstruisala najveći dio najdužeg južnog zida iz XV v. Na Citadeli se ističe Kula Balšića, koja ima tri sprata i kvadratnu osnovu. Zbog intervencija iz perioda venecijanske i osmanske vladavine, značajno je izmijenila svoj izgled.

Venecijanska era donijela je novu urbanu strukturu i nove elemente arhitekture. Rekonstruisani su gradski zidovi, kule, ulazi i kapije, postavljanjem u matricu venecijanskih gradova na Jadranu. Generalno govoreći, venecijanska odbrambena arhitektura ostavila je značajan trag u graditeljskom nasljeđu Crne Gore.