Franjevački samostan, groblje, Kotor
Kotor, franjevački samostan, arhitektura, anonim (XIII, XIV, XV, XVI, XVII v.). Osnovala ga je srpska kraljica francuskog porijekla Jelena Anžujska, 1288. na Puču, izvan južnih bedema grada. U isto vrijeme, kraljica Jelena je osnovala i franjevačke samostane u Baru, Skadru i Ulcinju. Pretpostavlja se da je kotorski samostan podignut na zemljištu gdje se nalazila kuća za stanovanje, koju su 1265. poklonili Bogdan i Picineg, sinovi Dragona de Skelpa, Maloj braći koja su iz Dubrovnika došla u Kotor. Franjevačka misija u Kotoru bila je pod dubrovačkom kustodijom. Ostaci samostana otkriveni su u arheološkim radovima u šestoj deceniji XX v. Samostanska Crkva Sv. Franja bila je jednobrodna, većih dimenzija (unutrašnje mjere naosa bile su 21 x 8,5 m). Imala je obilježja propovjedničke crkve – pravougaonu apsidu, naos jednostavne pravougaone osnove i prostrani hor, koji je parapetnom pregradom bio odvojen od dijela naosa namijenjenog laicima. Apsida je najvjerovatnije bila zasvođena krstastim svodom sa rebrima, čiji su fragmenti pronađeni. Krovna konstrukcija bila je od drveta. Južno od crkve postojao je klaustar sa kompleksom samostanskih objekata. Uz sjevernu stranu Crkve Sv. Franja bila je prizidana kapela Sv. Katarine, koja je iznutra imala polukružnu, a spolja trostranu apsidu. Kapela Sv. Katarine se prvi put pominje 1397. kao porušena, a zatim obnovljena o trošku Marka Nigra, venecijanskog trgovca u Kotoru. U okviru samostana nalazilo se veliko groblje. Na osnovu pisanih izvora (testamenata) i nadgrobnih ploča sa epitafima, saznaje se da je ono bilo mjesto ukopa mnogih kotorskih vlastelina. Takođe, franjevačko groblje bilo je mjesto na kojem su počivale zanatlije, o čemu svjedoče simboli njihovih zanimanja uklesani na nadgrobnim pločama (makaze, čekić, kliješta, sjekira, čarape, strugač za obradu kože...). Nakon opservantske reforme franjevačkog reda 1448, u samostanu su ostali konventualci, dok su se opservanti (franjevci stroge stege) odselili u novi Samostan Sv. Bernardina, izvan sjevernih bedema grada. Franjevački samostan na Puču bio je oštećen 1538. za vrijeme opsade grada od strane Hajrudina Barbarose, admirala Otomanske flote. Da Osmanlije ne bi koristile samostan kao utvrdu, mletačke vlasti su 1657. naredile njegovo rušenje. Tada su se franjevci preselili u grad, gdje su 1668. izgradili novi samostan i crkvu.
Literatura: D. Farlati, Illyricum sacrum, VI (1800), VII (1817); I. Stjepčević, Katedrala Sv. Tripuna u Kotoru, Split, 1938; Г. Суботић, „Краљица Јелена Анжујска – ктитор црквених споменика у Приморју”, Историјски гласник, 1–2 (1958), 131–148; В. Кораћ, Градитељска школа Поморја, Београд, 1965; Историја Црне Горе, 2/1 (П. Мијовић), Титоград, 1970; П. Мијовић, „О касноантичким и средњовековним гробљима Котора”, Бока, 15–16, Херцег Нови, 1984, 161–192; В. Живковић, Религиозност и уметност у Котору (XIV–XVI век), Београд, 2010.
V. Živković