Đura Jakšić, Crnogorac, 1875, NMCG, Cetinje
Đura Jakšić, Junačka smrt, 1862.
Jakšić, Đura, srp. slikar i pjesnik (Srpska Crnja, 27. VII 1832 – Beograd, 16. XI 1878). Nakon nepotpune gimnazije (Segedin), nastavio je crtačku školu. Slijede zapisi životnog i umjetničkog iskustva: Pešta (1847), u ateljeu venecijanskog slikara Đakoma Marastonija; Veliki Bečkerek (Zrenjanin, 1850), kod Konstantina Danila; Beč (1851–1852), gdje kopira stare majstore po galerijama i muzejima; na akademiji u Minhenu. Iznova, u Beču (1861–1862) upisuje odsjek za istorijsko slikarstvo. Godine 1872. imenovan je za korektora Državne štamparije u Beogradu i na toj dužnosti ostao je do kraja života. Bajronska strast prema slobodi kod najizrazitijeg predstavnika romantizma u srpskom slikarstvu nije ostala bez refleksije na crnogorski heroizam tokom dramatične 1862, tzv. Druge Omer-pašine godine. Kao savremenik, a ne kao sudionik – nikada nije boravio u Crnoj Gori, svojom imaginacijom gradio je scenu „na kojoj će njegovi voljeni Crnogorci igrati svoje herojske i istorijske uloge”. Duboko tronut antičkim prizorom majke koja namah gubi tri sina pod vojnim barjakom, izradio je kompoziciju dinamičnog zamaha Junačka smrt, koju još naziva Smrt junačka. Slika nije sačuvana, poznata je jedino po reprodukciji objavljenoj na naslovnoj strani Beogradskih ilustrovanih novina od 16. IX 1866, pod nazivom Crnogorka, a pominje se još i kao Pogibija crnogorskog barjaktara. Jakšićeva posvećenost istorijskoj tematici do 1862. bila je gotovo efemerna, jer je njegova glavna ambicija bila u sferi portretskog (Devojka u plavom, 1856), kao i crkveno slikarstvo. Za kratko vrijeme naslikao je niz istorijskih kompozicija, koje su izraz njegovog eruptivnog patriotizma i romantičarskog patosa. Iz tog ciklusa sačuvane su samo dvije slike: Ubistvo Karađorđa i Ustanak Crnogoraca – jedna gotovo mitsko-legendarna scena, kondenzovanog dramsko-epskog štimunga. Nakon 1862, kida se kontinuitet istorijske naracije. A onda događaji 1875–1878. (Velika istočna kriza) traže nove slikarske bilješke. Godine 1876. slika Smrt vojvode Baćovića. Sa puškom u lijevoj a jataganom u desnoj ruci, pao je glasoviti banjanski junak, služeći „idealu sviju vjekova – slobodi”. Slici se gubi trag još prije Prvog svjetskog rata, pa je njen izgled poznat samo po fotografskom zapisu. U intervalu od 1875. do 1878. naslikao je i radove: Crnogorski barjaktar i Crnogorac, ukoliko se pod ovim nazivima ne krije ista slika. Na Cetinju se čuva slika pod nazivom Crnogorac, potpisana i datirana autorovom rukom 1875. No, njegovo najranije sačuvano umjetničko djelo Boj Crnogoraca sa Turcima (1846–1847) svjedoči o ranom interesovanju za istorijski siže i „za slikarski izraz u kome se naslućuje sklonost efektima osvjetljenja i plamenih odsjaja”. Istinski „proleter velikog srca” ostavio je iza sebe platna od „duboke slikarske i metafizičke vrijednosti”.
Literatura: M. Jovanović, Srpsko slikarstvo u doba romantizma 1848–1878, Novi Sad, 1976; I. Sekulić, Đura Jakšić – sudbina i karakter, Đura Jakšić – Pesme, Novi Sad – Beograd, 1961; L. Trifunović, Srpsko slikarstvo 1900–1950, Beograd, 1973; D. Ivanić, Đura Jakšić (slikarstvo), Beograd, 1978.
N. Martinović