Sv. Nikola, freska, detalj, južni zid Crkve Rođenja Bogorodice, XV v., Manastir Podlastva, Grbalj
Hristov lik na ubrusu, freska, istočni zid Crkve Rođenja Bogorodice, XV v., Manastir Podlastva, Grbalj
Crkva Rođenja Bogorodice u Manastiru Podlastva
Grbalj, Manastir Podlastva, Crkva Rođenja Bogorodice. Manastir je sagrađen na južnoj padini grbaljskog sela Lastva, nedaleko od Budve. Tokom istraživačkih radova u Podlastvi, 1984, u podu manastirske crkve posvećene Rođenju Bogorodice otkriven je dio podnog mozaika, fragmenti kamene plastike i krstionica, što su nepobitni ostaci ranohrišćanske crkve. Osnivanje manastira u Podlastvi Grbaljskoj po predanju se pripisuje caru Dušanu. Iz XV v. potiču prvi pisani pomeni Manastira Podlastva. Izvori govore da je 1427. u manastiru proglašen čuveni Grbaljski zakonik, kojim se reguliše status autonomije, suda i uprave Grbaljske župe. Tokom istorije, Manastir Podlastva bio je duhovni i politički centar Župe i predvodnik u događajima vezanim za bune protiv vlasti Mlečana i Osmanlija. Zbog te svoje uloge, manastir je pretrpio česta stradanja. Po ugušenju seljačkog ustanka u Grblju 1452, Mlečani su zapalili manastir. Nakon sličnih razaranja koja su se dešavala tokom XVII v. i kasnije, bilježe se nekolike obnove manastirske crkve. Složene istorijske prilike i u XIX v. ostavile su neizbrisiv trag u Grblju i Manastiru Podlastva. Zabilježeno je da je mitropolit Petar I Petrović Njegoš pregovarao sa francuskim generalima u vrijeme Bokeljskog ustanka 1869, nekon čega je manastir pretrpio znatna oštećenja, ali je ubrzo 1874. obnovljen. Manastir je ponovo stradao u I svj. ratu (1915) od austrijske vojske. Sadašnja manastirska crkva Rođenja Bogorodice je izdužena jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istoku i trodjelnim zvonikom na preslicu, kojim se završava zapadno pročelje crkve sa ulazom. Njena dužina je 12,5 m, a širina 4 m. Sazidana je kamenim kvaderima poređanim u horizontalne redove. U zemljotresu 1979. manastirska crkva pretrpjela je velika oštećenja. Ona su ukazala na obnove djelova hrama iz raznih perioda. Potvrdilo se da je najstariji dio crkve sačuvan u oltarskom prostoru i naosu. Taj dio crkve bio je presveden gotičkim svodom, a po svoj prilici ta crkva imala je pripratu u obliku otvorenog trijema. Sa maltera urušenih zidova svjetlost dana ugledao je stariji sloj fresaka, sačuvan na južnom zidu naosa i oltara. Frontalno prikazani stojeći likovi Sv. ratnika, Sv. vrača i Sv. arhijereja, dobro proporcionisani, prikazani su između gotiziranih arkada, koje se ritmički ponavljaju na tamnoobojenoj pozadini, i svjedoče o nesvakidašnjem talentu njihovog autora. Idealizirana obla lica urađena su takoreći bez sjenki. Majstor je pokazao providnost nanesenog bojnog sloja, a kaligrafski izvedene signature potvrđuju da je u pitanju slikarstvo darovitog majstora kotorskog soja. Obnova manastirske crkve u XVII v. pokazuje znatne izmjene njenog prvobitnog plana. Tada je prezidan sjeverni zid i preko starih fresaka nanijet je novi sloj zidnih slika, koje po umjetničkim vrijednostima znatno zaostaju za freskama starijeg sloja. Na svodu su prikazane scene Velikih praznika i scene iz ciklusa Hristovih stradanja. U oltaru, prikazana je Povorka arhijereja, iznad Bogorodica u apsidi, a na trijumfalnom luku slikan je Hristov lik na ubrusu i Blagovijesti. O živopisu ovog sloja, nakon sprovedene analize stila i dobro uočenih analogija sa živopisom koji je precizno datovan, može se pouzdano zaključiti da je iz šezdesetih godina XVII v. Upoređujući freske Crkve Sv. Nikole crmničkog manastira Orahovo iz 1663. sa freskama drugog sloja manastirske crkve Rođenja Bogorodice u Podlastvi, lako će se uočiti njihova velika podudarnost, izražena u crtežu, koloritu, formi, slovnim znacima ispisanih signatura, te zaključiti da je u pitanju slikarstvo istog majstora. U nekoj naknadnoj obnovi manastirska crkva u Podlastvi dobila je sadašnji arhitektonski izgled. Tom prilikom znatno su uništene freske ovog sloja na zapadnom zidu. Od njih je sačuvan mali dio kompozicija Uspenja Bogorodice u dijelu lučnog završetka zapadnog zida. Osamdesetih godina XX v. demontirane su freske mlađeg sloja sa dijela južnog zida i prezentovane na površini zida produženog crkvenog broda. Tu su izloženi i arheološki nalazi sa ovog lokaliteta. Od crkvenih dragocjenosti u manastiru gotovo ništa nije sačuvano, izuzev jedne srebrne petohljebnice iz 1763. i nekoliko obrednih predmeta ruskog porijekla sa kraja XIX v. O sudbini ikonostasa koji je za manastirsku crkvu Rođenja Bogorodice slikao 1747. → Đorđe Rafailović ništa se ne zna.
Literatura: S. Raičević, Slikarstvo Crne Gore u novom vijeku, Podgorica, 1996, 60–61, 124, napom. 537, gdje je naveden cjelokupan repertoar fresaka iz XVII v.; T. Pejović, A. Čilikov, Pravoslavni manastiri u Crnoj Gori, Podgorica, 2011, 82–85.
S. Raičević