Crnogorsko iseljeništvo nakon 1945. Iseljavanje stanovništva iz Crne Gore od 1945. uslovljeno je, prije svega, ekonomskim razlozima. Važan uzrok iseljavanja su i političke okolnosti, koje u raznim periodima imaju različite oblike. Krajem XX vijeka političke okolnosti su dovodile do egzistencijalne nesigurnosti jednog dijela stanovništva, uglavnom manjinskog, i samim tim do njihovog iseljavanja. Veoma često ova dva ključna uzroka se prepliću i čine neminovnost koja mnoge u Crnoj Gori, uprkos snažnim vezama za svoj kraj, primorava na iseljavanje. Iseljavanja iz Crne Gore, pogotovo do povratka nezavisnosti, najčešće su obrađivana u okviru šireg procesa iseljavanja sa neke teritorije ili države, u kojima participiraju i iseljenici drugih naroda, znatno brojniji od onih iz Crne Gore. Zato se ne može jasno sagledati iseljeništvo iz Crne Gore u okviru veće populacione cjeline, koja u određenom vremenu naseljava neki prostor. Tako se, na primjer, za slučaj iseljavanja Jugoslovena u evropske zemlje, tokom ovog perioda, ne vide posebno iseljenici iz Crne Gore u okviru cjeline koja se tretira u najopštijem značenju. Iseljavanja iz Crne Gore od 1945. mogu se podijeliti na više faza, koje se odlikuju specifičnostima. Poslije rata (→ Crna Gora u Drugom svjetskom ratu) veoma je prisutno masovno iseljavanje – kolonizacija Crnogoraca u Vojvodini, mada su se Crnogorci u potrazi za poslom i boljim uslovima života selili po cijeloj zemlji. Počev od šezdesetih godina XX vijeka, veliki broj pečalbara u talasima je napustio Crnu Goru u potrazi za boljim životom. Kao i mnogo puta do tada, uglavnom mladi ljudi iz Crne Gore otišli su u pravcu ekspanzije svjetskog kapitala, ka Zapadnoj Evropi (SR Njemačka, Francuska, Velika Britanija, Danska, Švedska i druge evropske zemlje) i Sjevernoj Americi. Oni su sa sobom vodili svoje porodice ili su ih tamo sticali. Dio njih vremenom se vratio, dok se veći dio i danas nalazi u tim zemljama, a neki su primili državljanstvo zemlje u kojoj rade. Ovo iseljeništvo je uvećano izbjegličkom populacijom u posljednjih nekoliko decenija, koja je vrlo specifična i ima, zavisno od slučaja do slučaja, politička, ekonomska i intelektualna obilježja. Jedan dio ljudi se osjećao nesigurnim u Crnoj Gori i potražio je bolji život u drugim uređenim i ekonomski jakim sredinama. Drugi nijesu mogli, u sistemu sa novim pravilima, naći svoju ekonomsku poziciju, pa su otišli u bogatije sredine. Treći su imali znanja i sigurnost da mogu uspjeti i u najjačim sredinama i zato su otišli da bi sebi obezbijedili život kakav na svjetskom tržištu radne snage zaslužuju, izbjegavajući nesigurno i neizvjesno probijanje u svojoj zemlji. Oni su elitni dio intelektualnog potencijala Crne Gore, te iako žive van svoje zemlje, zahvaljujući modernoj komunikaciji, mogu biti vezani za maticu, a ovo zajedništvo je bitan element progresa Crne Gore. Statistički podaci o emigraciji iz Crne Gore su nepotpuni i nerealno prikazuju stvarnu brojnost ljudi porijeklom iz Crne Gore, koji žive izvan granica Crne Gore. Razlozi za to su brojni, a posebno se ističu nelegalne migracije, koje su karakterisale bivše jugoslovenske, pa i crnogorske prostore, kao i evidentiranje osoba sa crnogorskih prostora u zemljama prijema kao Jugoslovena, građana Srbije i Crne Gore i bivših Jugoslovena. Relativno precizni podaci postoje za emigracioni talas, koji je pokrenut odmah po završetku Drugog svjetskog rata. Radi se o masovnim, organizovanim preseljavanjima u okviru sprovođenja jugoslovenske agrarne reforme i kolonizacije plodnih područja, prije svega u Vojvodini i Slavoniji. Od kraja 1945. do jula 1947, u Vojvodinu je doseljeno 5.500 domaćinstava sa ukupno 31.000 kolonista iz Crne Gore. Emigracija stanovništva iz Crne Gore je nastavljena i po završetku agrarne reforme i kolonizacije, ali znatno manjim intenzitetom i mnogo većom prostornom disperzivnošću. Migracije su prije svega bile motivisane ekonomskim razlozima, a u najvećoj mjeri su bile usmjerene ka Srbiji i Beogradu. Tako je, u vrijeme popisa iz 1961, u drugim jugoslovenskim republikama živjelo 75,8 hiljada lica doseljenih iz Crne Gore. Od toga, u Srbiji je živjelo 51,5 hiljada ili 68%. Dvadeset godina kasnije, tj. u vrijeme popisa iz 1981, u drugim jugoslovenskim republikama je evidentirano ukupno 105 hiljada stanovnika koji su se doselili iz Crne Gore. Srbija je ponovo imala najviše imigranata iz Crne Gore, oko 70 hiljada. Do usporavanja međurepubličkih migracija došlo je tokom 1980-ih, a naročito tokom 1990-ih godina, što je bilo uslovljeno sve češćim političkim i ekonomskim krizama, ali i sve većom otvorenošću tadašnje SFRJ prema inostranstvu, a posebno prema zapadnoevropskim zemljama. Sprovođenje nove ekonomske politike u zemlji (tzv. privredna reforma iz sredine 1960-ih), koja je, pored ostalog, dovela i do pojave visoke stope nezaposlenosti, uzrokovala je povećanje broja građana tadašnje Jugoslavije, a takođe i građana Crne Gore, koji su se odlučili da zaposlenje potraže u inostranstvu. Popisom iz 1971. evidentirano je preko 750.000 jugoslovenskih građana na radu ili boravku u inostranstvu, od čega je svega 11.000 bilo iz Crne Gore. Broj građana Crne Gore na radu ili boravku u inostranstvu se tokom sljedećih godina i decenija uglavnom povećavao, ali sa određenim oscilacijama. Intenzitet odlaska iz zemlje u velikoj je mjeri bio uslovljen ekonomskim prilikama u zemljama prijema, zatim sve prisutnijom pojavom spajanja porodica, odnosno povećanja broja lica koja u inostranstvu borave kao članovi porodica radnika na radu u inostranstvu, a u posljednjoj deceniji XX vijeka i političkom situacijom u zemlji – ne samo u Crnoj Gori, nego i u bivšoj Jugoslaviji kao cjelini. Za dvije decenije, od 1971. do 1991, broj lica iz Crne Gore na radu ili boravku u inostranstvu je više nego udvostručen (sa 11.000 na 24.000), a njihov udio u ukupnom stanovništvu Crne Gore (u zemlji i inostranstvu) povećan je sa 2,1% na 3,9%. Prema rezultatima popisa iz 1991, omiljene zemlje destinacije su: SAD, Njemačka i Švajcarska. U međupopisnom periodu 1991–2003. takođe je došlo do naglog povećanja broja crnogorskih građana u inostranstvu. Povećanje je iznosilo 32.000, te je udio u ukupnom stanovništvu Crne Gore povećan na 8,1%. Dodatno, treba imati na umu da je stvarni broj ovih lica znatno veći, posebno onih koja su ranije napustila zemlju, na šta ukazuju i statistički podaci zemalja prijema. Povećanje broja građana koji rade ili borave u inostranstvu prisutno je u svim regijama, najintenzivnije je ostvareno u Sjevernoj regiji, gdje je njihov broj u 2003. bio četiri puta veći nego 1981. godine. To područje je sa učešćem od 12,5% predstavljalo regiju sa najvećim procentnim udjelom lica na radu ili boravku u inostranstvu. Istovremeno, iz te regije je preko polovine (51%) svih crnogorskih građana u inostranstvu. I u druge dvije regije ostvareno je više nego dvostruko povećanje. Prema rezultatima popisa iz 2003, najveće procentno učešće građana Crne Gore u inostranstvu je u opštinama Plav (35,9%) i Ulcinj (23,6%). Vrlo naglašene razlike u zastupljenosti crnogorskih građana u inostranstvu najočiglednije se mogu povezati sa razlikama u nacionalnoj strukturi stanovništva. Udio lica u inostranstvu je najveći na područjima gdje je veliko učešće manjinskog stanovništva. Objašnjenje se u velikoj mjeri može naći u specifičnim uslovima, koji su bili prisutni tokom 1990-ih godina, ekonomskoj nerazvijenosti ovih područja, ali i činjenici da se pojedinac lakše odlučuje za odlazak iz Crne Gore ukoliko u inostranstvu već postoji formirana mreža rođačkih, prijateljskih i zavičajnih veza. Prema podacima popisa iz 2003, od ukupno 56.000 crnogorskih građana u inostranstvu, čak 32.000 ili preko 57% su lica koja su iz zemlje otišla poslije 1991. godine. Ovo upućuje na zaključak da je ovaj veliki migracioni talas nastao kao odgovor na dešavanja 1990-ih, ali i na tranzicioni period koji je zatim uslijedio. Prema rezultatima popisa iz 2011, 35.689 državljana Crne Gore boravi u inostranstvu duže od godinu. Smanjenje broja državljana Crne Gore koji borave u inostranstvu u posljednjem međupopisnom periodu mnogi tumače time što je prioritetni cilj popisa iz 2011. bio popisivanje stanovništva koje boravi na prostoru Crne Gore, te nije temeljno utvrđen broj lica na radu i boravku u inostranstvu, koja posjeduju crnogorsko državljanstvo. Iako rezultati popisa iz 1991, 2003. i 2011. obezbjeđuju značajne podatke o karakteristikama migracija i migracionim trendovima u Crnoj Gori, ovi podaci ipak nijesu potpuni kad je broj crnogorske dijaspore u pitanju. Naime, kategorija građana na privremenom radu i boravku u inostranstvu i kategorija državljana sa boravkom u inostranstvu čini samo jedan dio dijaspore. Ukupan broj pripadnika crnogorske dijaspore podrazumijeva i kategoriju iseljenika i njihovih potomaka koji nijesu obuhvaćeni popisom. Treba naglasiti i da su za lica na privremenom radu i boravku u inostranstvu, koja su popisana 1991, 2003. i 2011, podatke dali članovi njihovog domaćinstva koji žive u Crnoj Gori, te da nije organizovan poseban popis usmjeren na ova lica. Zato ove podatke treba kombinovati i sa podacima popisa zemalja prijema, a često je neophodno oslanjati se i na procjene brojnosti crnogorske dijaspore u pojedinim zemljama: Srbija – 69.049 (popis 2002), 38.527 (popis 2011); Hrvatska – 4.926 (popis 2001), 4.517 (popis 2011); Slovenija – 2.667 (popis 2002); Australija – 1.171 (popis 2006); Kanada – 2.370 (popis 2006); Njemačka – 12.930 (Zavod za statistiku Njemačke 2010). Međutim, ni podaci popisa zemalja prijema nijesu potpuni jer ne obuhvataju drugu i treću generaciju iseljenika. Dodatno, Crna Gora je multinacionalna država, pa podatke o broju Crnogoraca treba kombinovati sa podacima o broju osoba čija je zemlja porijekla Crna Gora, a koji nijesu uvijek dostupni. Dijaspora je značajan faktor budžetske stabilnosti Crne Gore jer je finansijska pomoć, tj. doznake koje crnogorski iseljenici šalju svojim porodicama, veoma značajna. Prema podacima Centralne banke Crne Gore, iznos doznaka, koje posljednjih godina formalnim kanalima stižu u Crnu Goru, jeste preko 250 miliona. Procjenjuje se da neformalnim kanalima stiže bar još toliko u Crnu Goru. Iseljeništvo, u ovom vremenu, osim finansijskog dijela, prenosi iskustvo i poslovnu kulturu, te donosi najnovija znanja iz razvijenog svijeta, što je od posebnog značaja u svim razvojnim planovima Crne Gore.