Leksikon diplomatije Crne Gore

PREDGOVOR

Leksikon diplomatije Crne Gore obuhvata ličnosti, institucije, događaje i procese koji čine istoriju spoljne politike i diplomatije Crne Gore u čitavom njenom trajanju – od srednjeg vijeka do vremena u kome je djelo nastalo. Ovo je prvo djelo ovakve vrste, što znači da je nastajalo bez uzorâ koje je trebalo slijediti ili nadgraditi. Leksikon sopstvene diplomatije nije napravila ni jugoslovenska država, a do danas ga, osim Crne Gore, nemaju ni države koje su stvorene nakon njenog nestanka.

Leksikon diplomatije Crne Gore nastao je kao projekat Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, uz saradnju sa Ministarstvom vanjskih poslova Crne Gore, a u namjeri da se objedine i sistematizuju znanja iz istorije crnogorske diplomatije, crnogorske spoljne politike, kao i znanja o savremenim međunarodnim odnosima Crne Gore i njenoj diplomatiji. Shodno takvom opredjeljenju, u ovoj su publikaciji dobile mjesto one ličnosti, događaji, institucije, pojave, odnosi..., koji su dio istorije i sadašnjosti diplomatije Crne Gore i njene spoljne politike.

Odrednice Leksikona trebalo bi da čitaocu pruže pouzdana i što potpunija znanja o ličnostima koje su vodile spoljnu politiku Crne Gore ili su pripadale njenim diplomatskim institucijama, zatim o ličnostima koje su bez oficijelnog diplomatskog statusa radile na međunarodnoj afirmaciji Crne Gore ili zastupanju njenih državnih i nacionalnih interesa u inostranstvu, kao i o inostranim zvaničnicima, koji su održavali političke veze sa Crnom Gorom ili su imali značaj za njenu državnu i međunarodnu poziciju. U Leksikonu su važno mjesto dobili i događaji iz istorije crnogorske spoljne politike i diplomatije i njene sadašnjosti, koji su presudno određivali državnu i međunarodnu poziciju Crne Gore, afirmisali njenu državnost ili su uzrokovalil posebno angažovanje njene diplomatije. Odrednicama su obuhvaćeni i događaji od međunarodnog značaja, koji su imali uticaj na spoljnu politiku Crne Gore ili njen međunarodni položaj. Leksikon sadrži i odrednice koje definišu karakter, djelovanje i strukturu diplomatskih institucija Crne Gore, odnosno državnih institucija koje u svom opsegu djelovanja imaju spoljnu politiku.

U Leksikonu su i odrednice koje ukazuju na personalnu strukturu diplomatskih institucija inostranih država u Crnoj Gori. Odrednicama su obuhvaćene i institucije koje nijesu primarno diplomatske, ali koje rade na međunarodnoj afirmaciji Crne Gore, održavaju odnose sa drugim državama ili njihovim naučnim i kulturnim institucijama, kao i sa dijelom crnogorske populacije koji živi u inostranstvu.

Kao država sa prepoznatljivim istorijskim kontinuitetom, Crna Gora je od srednjeg vijeka do današnjeg vremena imala političke i diplomatske odnose sa mnogim državama. Odnosi sa svakom od njih su obrađeni u okviru posebnih odrednica. Odrednicama su obuhvaćeni i odnosi Crne Gore sa međunarodnim organizacijama.

Pored pojedinačnih pregleda spoljnopolitičkih odnosa Crne Gore sa drugim državama i međunarodnim organizacijama, urađeni su i opšti pregledi spoljnih odnosa Crne Gore – od srednjeg vijeka do savremenosti, koji ukazuju na glavne pravce njene spoljne politike i karakter politike koju su druge države vodile prema njoj. U Leksikonu se nalaze i odrednice o geopolitičkim fenomenima, međunarodnim aktima, političkim programima i organizacijama, koje doprinose boljem razumijevanju međunarodne pozicije Crne Gore ili međunarodnih okolnosti koje su imale uticaj na njen državni status.

U odrednici pod nazivom Crna Gora napravljen je pregled državne i političke istorije Crne Gore, koji će slabije upućenom čitaocu ponuditi informacije koje su neophodne za bolje razumijevanje njenih glavnih državnih i političkih osobenosti, ali i za bolje razumijevanje mnogih odrednica u ovom leksikonu.

Rad na izradi Leksikona diplomatije Crne Gore započeo je utvrđivanjem koncepcije i definisanjem principa i standarda koji su uobičajeni za djelo ove vrste. Postojale su i neke specifične okolnosti koje se tiču istorijskog i državnog trajanja Crne Gore, pa je i njih trebalo uvažiti kada se uobličavaju polazna stanovišta na kojima je ovo djelo trebalo da nastane. Ponajprije je trebalo imati u vidu činjenicu da se u velikom hronološkom razdoblju koje Leksikon obuhvata nekoliko puta mijenjao državni položaj Crne Gore, kao i unutrašnji karakter i uređenje crnogorske države, što je bio određujući činilac njene spoljnopolitičke i diplomatske djelatnosti.

U periodima kada je bila nezavisna država, Crna Gora je, razumije se, samostalno vodila spoljnu politiku, čak i prije nego što je dobila zvanično međunarodno priznanje. Ulaskom u jugoslovensku državu 1918. godine, takvo stanje se promijenilo. Od 1918. godine postoji jugoslovenska spoljna politika, na čije pravce Crna Gora nije mogla uticati, a crnogorska spoljna politika se jedino manifestovala kroz djelovanje emigrantske vlade Kraljevine Crne Gore, koja je postojala do 1922. godine. Tek poslije 1945. godine, kada Crna Gora kao jedna od šest federalnih republika postane konstitutivni činilac Jugoslavije, ona će, shodno ustavnim određenjima, participirati u njenoj spoljnoj politici. Na osnovu konstitutivnog statusa ona će dobiti mogućnost da ravnopravno participira u kadrovskoj strukturi jugoslovenske diplomatije, a od 1974. godine dobija i ustavnu mogućnost da formira sopstvene (republičke) institucije za ograničeno spoljnopolitičko djelovanje. Pravo na ograničeno spoljnopolitičko djelovanje Crna Gora će imati i poslije 1991. godine, kada postane dio dvočlane federacije sa Srbijom, iako će njen uticaj na spoljnu politiku zajedničke države biti nedovoljan.

Nakon utvrđivanja koncepcije Leksikona, uslijedio je izbor odrednica, odnosno izrada Abecedara. Ovaj proces počivao je na principima čija se opravdanost mogla utemeljiti na naučnim i stručnim razlozima. Izbor predmetnih odrednica izvršen je na osnovu njihove problemske, funkcionalne ili tematske veze sa diplomatijom Crne Gore, dok je odabir ličnosti koje će se naći u ovom leksikonu izvršen na osnovu kriterijuma koji su se ticali njihove uloge i pozicije u diplomatiji Crne Gore i njenim institucijama, odnosno uloge u međunarodnim odnosima koji su se ticali Crne Gore.

Za razliku od kriterijuma za odabir predmetnih odrednica, koji su bili istovjetni u svim razdobljima, kriterijumi za izbor ličnosti koje su bile dio crnogorske diplomatije nijesu bili isti u svim periodima, jer se tokom vremena mijenjao institucionalni karakter crnogorske diplomatije, pa i karakter diplomatske djelatnosti uopšte. Bilo je nesporno da mjesto u Leksikonu pripada svim crnogorskim vladarima, koji su imali glavnu ulogu u vođenju spoljne politike, zatim čelnim ljudima najviših državnih institucija (Predsjednik, Skupština, Vlada) i ministrima inostranih (vanjskih) poslova, odnosno republičkim sekretarima u vrijeme SFRJ.

Za period do 1918. godine, prihvaćen je princip da bi u Leksikonu trebalo da dobiju mjesto i svi crnogorski diplomatski poslanici, ali i ličnosti koje nijesu imale oficijelni status diplomate, ali su na osnovu vladareve instrukcije obavljale diplomatske poslove i misije. Takođe je prihvaćen princip da u Leksikonu budu i ličnosti, koje su, u periodu do 1918. godine, u ime inostrane države obavljale diplomatsku djelatnost koja se tiče Crne Gore ili koje su bile u službi drugih država, a potiču sa prostora Crne Gore. Za period kada Crna Gora ne postoji kao samostalni međunarodni subjekt, već je jedna od administrativnih oblasti jugoslovenske države, Redakcija se opredijelila za princip da odrednicu u Leksikonu dobiju sve ličnosti sa prostora Crne Gore koje su bile u diplomatskoj službi Kraljevine SHS/Jugoslavije, a imale su položaj poslanika, generalnog konzula ili diplomatskog službenika višeg ranga, te ličnosti koje su obavljale diplomatske djelatnosti izvan zvaničnih institucija. Za period od 1945. do 1991. godine, kada je Crna Gora bila jedna od šest republika socijalističke Jugoslavije, prihvaćeno je da za izbor ličnosti koje će dobiti odrednicu u Leksikonu kriterijum bude zvanje ambasadora, generalnog konzula i stalnog otpravnika poslova. Zvanje ambasadora, generalnog konzula i stalnog otpravnika poslova takođe je bio princip za odabir ličnosti kojima pripada mjesto u Leksikonu, i to za period kada je Crna Gora bila u zajedničkoj državi sa Srbijom (1992–2006), ali i za period nakon obnove crnogorske državne nezavisnosti (2006–2021).

Kada je riječ o ličnostima izvan Crne Gore, usvojeno je stanovište da mjesto u Leksikonu pripada onim inostranim državnim zvaničnicima i diplomatama koji su imali istaknutu ulogu u spoljnopolitičkim odnosima Crne Gore ili njenoj državnoj politici. U takve ličnosti ubrajaju se vladari, predsjednici država i vlada, ministri inostranih poslova, diplomatski izaslanici, poslanici. Pored oficijelnih diplomata, odrednicu u Leksikonu dobile su i ličnosti koje su svojim javnim angažmanom u inostranstvu afirmisale međunarodnu poziciju Crne Gore i njenu državnost. Ažuriranje Abecedara Leksikona zaključeno je 31. decembra 2021. godine.

Nakon definisanja strukture Leksikona, Redakcija je imala zadatak i da odabere naziv publikacije koji će najtačnije i najkonciznije iskazati njegov sadržaj i tematiku. Između dva naslova: Leksikon spoljne politike i diplomatije Crne Gore i Leksikon diplomatije Crne Gore, Redakcija se opredijelila za drugi naslov, ne sporeći da prva varijanta detaljnije i potpunije imenuje sadržaj publikacije.

Leksikon diplomatije Crne Gore sadrži 744 odrednice, od čega je 558 biografskih, a 186 predmetnih. U izradi Leksikona učestvovalo je 96 autora. Kao što je to uobičajeno prilikom izrade publikacija ove vrste, tematika i predmet odrednica uslovili su različite autorske i istraživačke postupke. Za period istorije crnogorske diplomatije do 1918. godine istraživačima stoje na raspolaganju brojni istoriografski radovi, kao i veliki broj objavljenih izvora, budući da je crnogorska istoriografija napravila značajne iskorake u izučavanju ove problematike. Iz ove obimne sume naučno utvrđenih znanja i prvorazrednih izvora, potrebno je bilo prikupiti neophodne činjenice ili ih situirati u okviru pregleda ili sinteze. Istina, postoje periodi u istoriji Crne Gore za koje je izvorna osnova skromna ili je uopšte nema, tako da su autori odrednica ostali uskraćeni za mnoga saznanja i potpunije uvide. Takva oskudnost izvora i znanja o diplomatiji Crne Gore karakteristična je, recimo, za period srednjeg vijeka. U pojedinim slučajevima ne postoje čak ni elementarni podaci o vladarima koji su nekoliko decenija bili na čelu države, kao ni o njihovoj spoljnopolitičkoj djelatnosti. Ovakvi deficiti znanja i izvora tipični su i za druge balkanske države u ovom periodu, a ne samo za Crnu Goru. Sa formiranjem novovjekovne države Crne Gore i uspostavljanjem njenih institucija, raste broj domaćih i stranih izvora o njenoj spoljnopolitičkoj i diplomatskoj djelatnosti, što omogućava da se u odrednicama ponudi mnogo više činjenica i saznanja. Kada je riječ o odnosima Crne Gore sa drugim državama od početka XVIII vijeka do 1918. godine, kao i o vodećim ličnostima crnogorske države koje su rukovodile spoljnom politikom ili su bile na čelnim pozicijama u njenoj diplomatskoj službi, izvorni materijal i podaci iz istraživačkih radova predstavljaju dovoljnu saznajnu osnovu za pisanje odrednice.

Istraživanja su, jednim dijelom, bila neophodna i za najnoviji period crnogorske diplomatije, poslije 2006. godine i obnove državne nezavisnosti Crne Gore, jer istraživačkih radova o ovoj problematici gotovo da i nema. Imajući u vidu detaljne uvide koje su autori morali napraviti u literaturu i izvore, ali i u do sada nekorišćene arhivske fondove, Leksikon diplomatije Crne Gore donosi mnoga nova znanja i daje novu funkciju činjenicama koje postoje u istoriografskoj literaturi i objavljenim izvorima.

Posredstvom Ministarstva vanjskih poslova Crne Gore, Redakcija se obratila Ministarstvu spoljnih poslova Republike Srbije u cilju dobijanja arhivske građe o pojedinim ličnostima aktivnim u poslijeratnom periodu, zaključno sa raspadom zajedničke države (1992). Nažalost, kako smo obaviješteni iz MVP-a, ta građa nije bila dostupna, što je uveliko otežalo prikupljanje podataka za pojedine odrednice.

Odrednice Leksikona diplomatije Crne Gore pisane su shodno leksikografskim standardima, tako da posjeduju visok stepen uniformnosti kada je riječ o poretku prezentiranja informacija i vrsti informacija koje sadrže. U slučajevima kada su autori odstupali od utvrđenih standarda, Redakcija je u procesu redakture činila neophodna ujednačavanja. Takođe, odrednice su tokom procesa lektorisanja stilski i jezički ujednačavane. U pojedinim predmetnim odrednicama većeg obima, u kojima se daje pregled međunarodnih odnosa Crne Gore, nije uvijek bilo moguće sasvim eliminisati narativni iskaz autora, jer je takav iskaz često uslovljen problematikom na koju se odrednica odnosi.

Unutar svake odrednice date su i uputnice koje korisniku pružaju informaciju o postojanju odrednica iz kojih se može potpunije informisati o ličnosti koja se pominje u tekstu ili problematici koja je predmet Leksikona. Na kraju odrednice naveden je popis odabrane literature ili izvora, koji ukazuje na publikacije ili arhivsku građu na osnovu kojih je nastala odrednica, ali koji, istovremeno, korisnika upućuje na naučne radove ili arhivske fondove koji mu mogu biti od koristi za sticanje potpunijih znanja o problematici koja ga interesuje. Popis literature na kraju odrednice nije naveden abecednim redom prema prezimenu autora, niti hronološki, već je naveden tako da prati tematiku odrednice. Uvijek kada to omogućavaju pravila i jezička praksa, u odrednicama su korišćene skraćenice za nazive država, institucija i organizacija, a njihovo objašnjenje dato je u spisku skraćenica. Leksikon sadrži i ilustracije, čija je funkcija, kada je riječ o predmetnim odrednicama, da uvećaju njihovu saznajnu vrijednost ili da doprinesu potpunijem razumijevanju ili vizuelizaciji sadržaja odrednice.

Redakcija smatra da je objašnjenjima koja su data u ovom predgovoru, stručnoj javnosti i korisnicima u najkraćem predočila koncepcijska polazišta koja su odredila sadržaj i strukturu Leksikona, ali i osnovne principe koje je slijedila prilikom njegove izrade. Unaprijed prihvatajući odgovornost za eventualne propuste i pogreške, Redakcija je uvjerena da će Leksikon diplomatije Crne Gore biti od koristi naučnoj i stručnoj javnosti, državnim institucijama čija je oblast djelovanja spoljna politika, kao i istraživačima problematike na koju se publikacija odnosi. Leksikon diplomatije Crne Gore pojaviće se i u digitalnom izdanju, u kome će podaci biti redovno ažurirani, a eventualne greške iz štampanog izdanja ispravljene.

*    *    *

Značajnu pomoć u izradi ovog, ali i ostalih leksikona na kojima se radi u Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti, pružio je Leksikografski zavod „Miroslav Krleža” iz Zagreba. Višedecenijska praksa ove referentne ustanove u oblasti leksikografije, prije svega u vezi sa metodologijom rada, kao i edukacija zaposlenih u Leksikografskom centru CANU, bili su od velike pomoći u realizaciji ovog kapitalnog projekta.

Redakcija