Leksikon crnogorskih dinastija

PREDGOVOR

Crna Gora je u svojoj istoriji imala četiri dinastije: Vojislavljević, Balšić, Crnojević i Petrović Njegoš. Vojislavljevići, Balšići i Crnojevići vladali su Crnom Gorom (tada pod imenom Duklja i Zeta) od X do XV vijeka, dok je dinastija Petrović Njegoš bila ne čelu Crne Gore od kraja XVII vijeka do 1918. godine. Dinastija Vojislavljević dala je jedanaest vladara, od kojih su trojica imala titulu kneza, a osam titulu kralja. Njihova vladavina počinje u drugoj polovini X vijeka, a okončava se krajem XII vijeka. Dinastija Balšić vladala je od početka šezdesetih godina XIV vijeka do 1421. godine, a imala je pet vladara, koji su uglavnom koristili titulu „gospodar”. Od početka druge polovine XV vijeka počinje vladavina dinastije Crnojević, koja je imala tri vladara, koji su takođe koristili titulu „gospodar”, i koja je završila svoje vladanje posljednjih godina XV vijeka. Četvrta crnogorska dinastija, Petrović Njegoš, vladala je Crnom Gorom duže od dva vijeka. U ovom periodu smijenilo se sedam vladara ove porodice, od kojih su petorica bili crkveni i državni poglavari sa titulom mitropolita, jedan je bio knjaz, a jedan knjaz i kralj. Četiri crnogorske dinastije, uprkos diskontinuitetu vladanja koji je postojao između njihovih epoha, stvarale su, uobličavale i unapređivale crnogorsku državnost i njen identitet, ostavivši nakon sebe istorijsko nasljeđe na kome počiva, i po kome se prepoznaje, savremena Crna Gora. Iako odavno postoje dileme o važnosti koju jedna ličnost može imati u istoriji, davanje ovakvog značaja vladarima i vladarskim porodicama u istoriji Crne Gore nije bez dobrog osnova, jer se oskudnost i zaostalost institucija ovdje uvijek nadomještala presudnom ulogom vladara.

Četiri crnogorske dinastije predmet su ovog leksikona. U njemu su sistematizovana znanja o crnogorskim dinastijama, crnogorskim vladarima i vladarskim porodicama, vladarskim ili političkim ličnostima sa kojima su crnogorski suvereni imali bliske rodbinske ili političke veze, događajima od najveće važnosti za državničko djelovanje i položaj crnogorskih vladara, stvaralaštvu i djelovanju crnogorskih vladara, aktima koji određuju položaj vladarskih porodica, dinastičkim simbolima i titulama, dinastičkom nasljeđu i njegovoj savremenoj naučnoj i umjetničkoj recepciji... Sakupljena i sistematizovana na jednom mjestu, u okviru ove publikacije, sva ova znanja mogu se tretirati kao specifična forma istorije crnogorskih vladara i vladarskih porodica, ali i kao pojmovnik i pregled cjelokupne njihove ostavštine.

Leksikon crnogorskih dinastija nastao je na znanjima koja su rezultat naučnih istraživanja državničkog djelovanja i stvaralaštva crnogorskih vladara, ali i svih onih pojava i procesa bez kojih je razumijevanje njihovih epoha nepotpuno. Leksikon zato sadrži i opšte odrednice koje čitaocu omogućavaju da stekne potpuniji uvid u vrijeme njihove vladavine i tako bolje i svestranije spozna okolnosti koje su na njihovo djelovanje uticale i, u krajnjem, odredile značaj i značenje vladarskih ličnosti i njihovih državničkih učinaka.

Sve do pojave ovog leksikona, u crnogorskoj leksikografiji i istoriografiji nije postojala publikacija u kojoj su objedinjena znanja o crnogorskim dinastijama i njihovom nasljeđu, pa, shodno tome, nije bilo ni uzora koji bi ponudio rješenja i standarde koje bi trebalo uvažiti i unaprijediti prilikom koncipiranja ove knjige. Leksikonskih publikacija koje za predmet imaju vladarsku porodicu ili vladarske porodice nema ni u mnogim drugim nacionalnim leksikografijama i istoriografijama. Zato je Redakcija ovog leksikona ponudila sopstvenu koncepciju za prezentaciju ove problematike, uvjerena da ova koncepcija zadovoljava osnovne principe koji se tiču problemske sveobuhvatnosti. Jedini nedostatak koji Redakcija nije mogla da prevaziđe jeste oskudnost znanja o nekim članovima vladarskih porodica, koji su imali mnogo značajnije mjesto u svom vremenu nego što su ga imali i imaju u istoriografiji. Dijelom i zbog nedostatka relevantnih izvora o njima i njihovom vladanju. Nažalost, i pored insistiranja članova Redakcije, autori pojedinih odrednica nijesu uspjeli da dodatnim istraživanjima umanje nedostatak znanja o ovim ličnostima.

Crnogorske vladarske porodice i vladari odavno su predmet istoriografskog zanimanja, najprije u formi nacionalno-romantičarskih, svečarskih i glorifikatorskih publikacija, a zatim kroz naučnoistraživačke članke i monografije, u kojima su sudovi o njima formirani na osnovu diktata istorijskih izvora. Tek sa razvojem naučne istoriografije, crnogorski istoričari nastojali su da saopšte opštu ocjenu o njihovom značaju i državničkim učincima, ali i da odrede značaj svakog od vladara unutar vladarske porodice, potirući vrednovanja koja su počivala na ličnim afinitetima istoriografa, njihovim ideološkim opredjeljenjima, ali i na namjeri da se ugodi aktuelnom društvenom ambijentu ili interesima vladajuće politike. Nažalost, ni do naših dana takva vrednovanja nijesu sasvim prestala, iako postoji veliki broj naučnih radova i istorijskih izvora koji predstavljaju korektivni faktor za takva stanovišta. Naime, u dijelu naše istoriografije, ali i u nekim inostranim, postoji mišljenje da crnogorske dinastije primarno ne pripadaju istorijskom nasljeđu Crne Gore, već su prvenstveno dio istorije jednog naroda i isključivo njegovog državnog nasljeđa. Ovakve koncepcije temelje se na stanovištu da je prostor Crne Gore samo dio etničkog i državnog prostora jednog naroda, čiji najveći dio živi izvan Crne Gore, i da ovaj prostor ne posjeduje posebnost koja bi ga učinila samostalnom istorijskom pojavom. Shodno tome, osporava se određenje da su Vojislavljevići, Balšići, Crnojevići i Petrovići Njegoši crnogorske dinastije, jer su, navodno, vladari ovih dinastija pripadnici etničke skupine, odnosno naroda, čiji većinski dio živi izvan Crne Gore. Naravno, utvrđivanje etničke ili narodnosne pripadnosti nije jednostavan zadatak, posebno kada o tome nema pouzdanih podataka ili kada je dinastija neslovenskog porijekla, poput Balšića, ali je činjenica da dinastije mogu vladati različitim narodima, ali samo jednom državom, barem kada je u pitanju njihova vrhovna vlast. Polazeći od takvog stanovišta, jedino je bilo opravdano da se uz naziv dinastije koristi pridjev izveden na osnovu imena države kojom vlada ili kojoj pripada. Zbog toga su Vojislavljevići, Balšići, Crnojevići i Petrovići Njegoši crnogorske dinastije i zbog toga je ova publikacija naslovljena – Leksikon crnogorskih dinastija.

Izrada Leksikona crnogorskih dinastija započela je u februaru 2020. godine. Redakcija Leksikona izradila je Abecedar koji ima 211 odrednica, od kojih je 139 biografskih, a 72 predmetne. U pisanju odrednica učestvovala su 23 autora, koji se u svom naučnom radu istraživački bave različitim segmentima istorije i nasljeđa crnogorskih dinastija.