Botanički leksikon Crne Gore

PREDGOVOR

Botanički leksikon u enciklopedijskoj formi prikazuje sva raspoloživa znanja o flori i vegetaciji Crne Gore. U Leksikonu je, na prvom mjestu, dat istorijat istraživanja, preko izdvojenih jedinica ili preko predstavljanja biografija botaničara i drugih prirodnjaka, koji su dali doprinos poznavanju biljnog svijeta Crne Gore. Takođe, prezentovani su najkarakterističniji predstavnici flore i vegetacije, fitogeografski centri razvoja flore, endemizam, zaštićene vrste i floristički najinteresantnija područja, zaštićena prirodna dobra (nacionalni parkovi, rezervati, parkovi prirode i drugo). Pregledno su predstavljene institucije u čiji opseg rada ulaze floristička i vegetacijska istraživanja, kadrovi, publikacije i naučni skupovi. Navedene su značajne informacije o zastupljenosti botanike u obrazovnom sistemu od samih početaka crnogorskog školstva. U Leksikon je unesen i reprezentativni broj jedinica iz oblasti primijenjene botanike: agrobotanika (voćarstvo, ratarstvo, povrtarstvo), šumarstvo, fitofarmacija, fitohemija, aromatična flora, jestive biljke, medonosne biljke, hortikultura, parkovska flora i drugo.

Iako sistematski ne pripadaju carstvu biljaka, u Leksikonu su prikazane i gljive Crne Gore. Naime, gljive su, prvenstveno zbog svoje sposobnosti da apsorbuju hranljive materije iz podloge, kao i zbog toga što se ne kreću, dugo smatrane jednostavnim biljkama. Međutim, 70-ih godina XX vijeka opšte je prihvaćeno da gljive spadaju u posebno carstvo (Fungi), na osnovu niza osobina koje ih razlikuju i od biljaka, i od životinja. Kako su gljive jedna od najslabije proučenih grupa organizama u svijetu i kod nas, kao i da je veoma mali broj mikologa proučavao mikobiotu Crne Gore, odlučili smo da gljive predstavimo u okviru Botaničkog leksikona Crne Gore, kako bismo na ovaj način zainteresovali buduće generacije za intenzivnije i sistematičnije proučavanje gljiva na ovim prostorima. Iz navedenih razloga, u Leksikonu su predstavljeni i lišajevi, specifična grupa organizama, čija je sistematska pripadnost, kada je živi svijet u pitanju, i dalje predmet razmatranja naučnika širom svijeta. Takođe, u Leksikonu je dat osvrt i na mikrobiološka istraživanja u Crnoj Gori, i to samo na onaj dio gdje mikroorganizmi čine glavnu kariku u kruženju materije u ekosistemima.

Publikovanje Botaničkog leksikona, koji je nastao kao projekat Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, poklapa se sa jubilarnom godinom dvovjekovne istorije istraživanja biljnog svijeta Crne Gore. Naime, 1822. godine botaničar Franz Wilhelm Sieber opisao je u njemačkom časopisu „Flora” (Regensb.) novu vrstu za nauku Cytisus ramentaceum Sieber, otkrivenu u Boki Kotorskoj, danas poznatu kao zanovijet (Petteria ramentacea (Sieber) C. Presl.). Od tada istraživanja flore i vegetacije Crne Gore postaju sve intenzivnija. U početku su bila vezana za Boku Kotorsku i planinu Orjen, koji su tada bili u sklopu austro­ugarske provincije Dalmacija. Vremenom botaničari počinju da zalaze sve dublje u unutrašnjost Crne Gore. Tako 1872. godine na Durmitor i Komove dolazi Josef Pantocsek, a već sljedeće, 1873. godine, iste planine posjećuje Josif Pančić.

Za period od 200 godina publikovana je obimna literaturna građa, od preko 3.000 radova, rasutih po brojnim evropskim i jugoslovenskim časopisima i drugim publikacijama. U tom razdoblju objavljeno je i nekoliko sintetskih djela, kao što su: za više biljke (Josef Rohlena, 1942), za alge, grupa Chara L. (Jelena M. Blaženčić i Branka M. Stevanović, 2015), za lišajeve (Branka Knežević i Helmut Mayrhofer, u štampi), za mahovine (Snežana Dragićević, u štampi). Prvi i drugi tom „Kataloga vaskularne flore Crne Gore” (Danijela Stešević i Danka Caković) izašli su iz štampe 2013. i 2020. godine, a u pripremi su treći i četvrti tom. Katalozi (vaskularne flore, alge, lišajevi, mahovine) projekat su Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, koja je ujedno i njihov izdavač.

Poslije Drugog svjetskog rata intenzivno se izučava i vegetacija Crne Gore, o čemu su objavljeni brojni radovi i monografske studije (Vilotije Blečić, Radomir Lakušić, Koviljka Tomić-Stanković i drugi).

Rad na izradi Botaničkog leksikona Crne Gore započeo je utvrđivanjem koncepcije i definisanjem principa i standarda koji su uobičajeni za djelo ove vrste. Nakon utvrđivanja koncepcije Leksikona, uslijedio je izbor odrednica, odnosno izrada Abecedara. Ovaj proces počivao je na principima čija se opravdanost mogla utemeljiti na naučnim i stručnim razlozima.

Botanički leksikon Crne Gore sadrži 1.045 odrednice, od čega je 420 biografskih, a 625 predmetnih. U izradi Leksikona učestvovala su 22 autora. Kao što je to uobičajeno prilikom izrade publikacija ove vrste, tematika i predmet odrednica uslovili su različite autorske pristupe. Autori odrednica su imali slobodu u izboru literature, pa su nomenklaturu i taksonomski status biljaka uskladili sa Flora Europaea I–V ili sa bazom – EuromedPlantBase.

Odrednice Botaničkog leksikona Crne Gore pisane su shodno leksikografskim standardima, tako da posjeduju visok stepen uniformnosti kada je riječ o poretku prezentiranja informacija i vrsti informacija koje sadrže. U slučajevima kada su autori odstupali od utvrđenih standarda, Redakcija je u procesu redakture činila neophodna ujednačavanja. Takođe, odrednice su tokom procesa lektorisanja stilski i jezički ujednačavane.

Unutar svake odrednice date su i uputnice koje korisniku pružaju informaciju o postojanju odrednica iz kojih se može potpunije informisati o ličnosti koja se pominje u tekstu ili problematici koja je predmet Leksikona. Na kraju odrednice naveden je popis odabrane literature ili izvora, koji ukazuje na knjige, časopise ili druge publikacije na osnovu kojih je nastala odrednica, ali koji, istovremeno, korisnika upućuje na naučne radove koji mu mogu biti od koristi za sticanje potpunijih znanja o problematici koja ga interesuje. Popis literature na kraju odrednice nije naveden abecednim redom prema prezimenu autora, niti hronološki, već je naveden tako da prati tematiku odrednice. U odrednicama su korišćene skraćenice za imena autora biljnih taksona i sintaksona, kao i skraćenice za nazive institucija i organizacija (akronimi) i časopisa, a njihovo objašnjenje dato je u spisku skraćenica. Određeni broj odrednica prate odabrane fotografije, čiji su autori u najvećem broju i autori odrednica.

U Leksikonu su date karte, crteži i drugi prilozi, čija je funkcija, kada je riječ o predmetnim odrednicama, da uvećaju njihovu saznajnu vrijednost, ili da doprinesu potpunijem razumijevanju ili vizuelizaciji sadržaja odrednice, a sve u cilju sveobuhvatnijeg prezentovanja botaničkih znanja, koja ukazuju na veliko florističko bogatstvo na prostoru Crne Gore. U tu svrhu urađena je vegetacijska karta Crne Gore, koja je prilog istoimenoj odrednici.

Botanički leksikon Crne Gore predstavlja prvo sintetsko djelo o crnogorskoj botanici, koja ima tradiciju dugu dva vijeka. U literaturi do sada nije zabilježena slična publikacija, koja bi nam služila kao uzor u metodološkom pristupu, pa je moguće da je došlo do određenih propusta i nedostataka. To će se zapaziti tokom korišćenja i iščitavanja ove publikacije, što će biti ispravljeno i dopunjeno u sljedećim izdanjima.

*    *    *

Značajnu pomoć u izradi ovog, ali i ostalih leksikona na kojima se radi u Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti, pružio je Leksikografski zavod „Miroslav Krleža” iz Zagreba. Višedecenijska praksa ove referentne ustanove u oblasti leksikografije, prije svega u vezi sa metodologijom rada, kao i edukacija zaposlenih u Leksikografskom centru CANU, bili su od velike pomoći u realizaciji ovog kapitalnog projekta.

Redakcija